Praise be to Allaah.
Praise be to Allaah, and peace and blessings be upon the Messenger of Allaah, and upon his family, companions, and those who follow his guidance.
Allaah is the All-Wise, All-Knowing in all that He wills and decrees, and He is the All-Wise, All-Knowing in all that He legislates and commands. He creates and decrees whatever signs He wills, to frighten His slaves and remind them of their obligations and duties towards Him, and to warn them against associating anything in worship with Him, going against His commands and doing that which He has forbidden. Allaah says (interpretation of the meaning):
“And We sent not the signs except to warn” [al-Israa’ 17:59]
“We will show them Our Signs in the universe, and in their own selves, until it becomes manifest to them that this (the Qur’aan) is the truth. Is it not sufficient in regard to your Lord that He is a Witness over all things?” [Fussilat 41:53]
“Say: ‘He has power to send torment on you from above or from under your feet, or to cover you with confusion in party strife, and make you to taste the violence of one another.’” [al-An’aam 6:65]
Al-Bukhaari narrated in his Saheeh from Jaabir ibn ‘Abd-Allaah (may Allaah be pleased with him) that when the aayah (interpretation of the meaning) “Say: ‘He has power to send torment on you from above” was revealed, the Prophet (peace and blessings of Allaah be upon him) said, “A’oodhu bi wajhika (I seek refuge in Your Face”; “or from under your feet”, he said, “A’oodhu bi wajhika (I seek refuge in Your Face).” (Saheeh al-Bukhaari, 5/193).
(Abu’l-Shaykh al-Isbahaani narrated from Mujaahid concerning the Tafseer of this aayah, “Say: ‘He has power to send torment on you from above”: (this means) al-Sayhah (the shout or tumult), stones and strong wind; “or from under your feet”, (means) earthquakes and being swallowed up by the earth.)
Undoubtedly the earthquakes that are happening these days are among the signs which Allaah uses to frighten His slaves. All the earthquakes and other things which happen and cause harm and injury to people are because of shirk and sins, as Allaah says (interpretation of the meanings):
“And whatever of misfortune befalls you, it is because of what your hands have earned. And He pardons much” [al-Shoora 42:30]
“Whatever of good reaches you, is from Allaah, but whatever of evil befalls you, is from yourself” [al-Nisaa’ 4:79]
And Allaah said concerning the nations of the past:
“So We punished each (of them) for his sins, of them were some on whom We sent Haasib (a violent wind with shower of stones) [as on the people of Loot (Lot)], and of them were some who were overtaken by As-Saihah [torment — awful cry, (as Thamood or Shu‘ayb’s people)], and of them were some whom We caused the earth to swallow [as Qaaroon (Korah)], and of them were some whom We drowned [as the people of Nooh (Noah), or Fir‘aun (Pharaoh) and his people]. It was not Allaah Who wronged them, but they wronged themselves” [al-‘Ankaboot 29:40]
What Muslims and others who are accountable and of sound mind must do is repent to Allaah, adhere firmly to His Religion and avoid all that He has forbidden of Shirk and sin, so that they may be safe and attain salvation from all evils in this world and the next, and so that Allaah will ward off from them all harm, and bless them with all good. Allaah says (interpretation of the meaning):
“And if the people of the towns had believed and had the Taqwaa (piety), certainly, We should have opened for them blessings from the heaven and the earth, but they belied (the Messengers). So We took them (with punishment) for what they used to earn (polytheism and crimes).” [al-A’raaf 7:96]
And Allaah says concerning the People of the Book (interpretation of the meaning):
“And if only they had acted according to the Tawraah (Torah), the Injeel (Gospel), and what has (now) been sent down to them from their Lord (the Qur’ân), they would surely, have gotten provision from above them and from underneath their feet” [al-Maa’idah 5:66].
And Allaah says (interpretation of the meaning):
“Did the people of the towns then feel secure against the coming of Our punishment by night while they were asleep? Or, did the people of the towns then feel secure against the coming of Our punishment in the forenoon while they were playing? Did they then feel secure against the Plan of Allaah? None feels secure from the Plan of Allaah except the people who are the losers.” [al-A’raaf 7:97-99]
Al-‘Allaamah Ibn al-Qayyim (may Allaah have mercy on him) said: “Allaah sometimes gives the earth permission to breathe, which is when major earthquakes happen; this makes people feel scared, so they repent, give up sins, pray to Allaah and feel regret [for their sins]. When there had been an earthquake, some of the Salaf said: your Lord is warning you. When Madeenah was struck by an earthquake, ‘Umar ibn al-Khattaab (may Allaah be pleased with you) addressed the people and said: if there is another earthquake, I will not stay here with you.”
And there are many similar reportes from the Salaf.
Our response when there is an earthquake or some other sign such as an eclipse, strong winds or floods, should be to hasten to repent to Allaah and pray to Him for safety, and to remember Him much and seek His forgiveness, as the Prophet (peace and blessings of Allaah be upon him) said when there was an eclipse: “If you see anything like that, hasten to remember Him, call on Him and seek His forgiveness.” (Part of an agreed-upon hadeeth narrated by al-Bukhaari (2/30) and Muslim (2/628)).
It is also mustahabb (recommended, encouraged) to show compassion to the poor and needy, and to give charity to them, because the Prophet (peace and blessings of Allaah be upon him) said:
“Show mercy, you will be shown mercy.” (Narrated by Imaam Ahmad, 2/165)
“Those who are merciful will be shown mercy by the Most Merciful. Have mercy on those who are on earth, and the One Who is in heaven will show mercy to you.” (Narrated by Abu Dawood (13/285), al-Tirmidhi (6/43)).
“Whoever does not show mercy will not be shown mercy.” (Narrated by al-Bukhaari (5/75), Muslim (4/1809)).
It was reported that when there was an earthquake, ‘Umar ibn ‘Abd al-‘Azeez (may Allaah have mercy on him) would write to his governors telling them to give in charity.
One of the things which will help to keep people safe and sound is if the authorities impose an immediate crack-down on the foolish elements in society, forcing them to behave and applying the laws of sharee’ah to them, enjoining what is good and forbidding what is evil. Allaah says (interpretation of the meaning):
“The believers, men and women, are Awliyaa’ (helpers, supporters, friends, protectors) of one another; they enjoin (on the people) Al-Ma‘roof (i.e. Islamic Monotheism and all that Islam orders one to do), and forbid (people) from Al-Munkar (i.e. polytheism and disbelief of all kinds, and all that Islam has forbidden); they perform As-Salaah (Iqaamat-as-Salaah), and give the Zakaah, and obey Allaah and His Messenger. Allaah will have His Mercy on them. Surely, Allaah is All-Mighty, All-Wise” [al-Tawbah 9:71]
“Verily, Allaah will help those who help His (Cause). Truly, Allaah is All-Strong, All-Mighty. Those (Muslim rulers) who, if We give them power in the land, (they) enjoin Iqamat-as-Salaah [i.e. to perform the five compulsory congregational Salaah (prayers) (the males in mosques)], to pay the Zakaah and they enjoin Al-Ma‘roof (i.e. Islamic Monotheism and all that Islam orders one to do), and forbid Al-Munkar (i.e. disbelief, polytheism and all that Islam has forbidden) [i.e. they make the Qur’aan as the law of their country in all the spheres of life]. And with Allaah rests the end of (all) matters (of creatures).” [al-Hajj 22:40-41]
“And whosoever fears Allaah and keeps his duty to Him, He will make a way for him to get out (from every difficulty). And He will provide him from (sources) he never could imagine. And whosoever puts his trust in Allaah, then He will suffice him.” [al-Talaaq 65:2-3]
And there are many aayaat on this topic.
The Prophet ( peace and blessings of Allaah be upon him) said: “Whoever meets the need of his brother, Allaah will meet his needs.” (Agreed upon; al-Bukhaari, 3/98; Muslim, 4/1996).
And he ( peace and blessings of Allaah be upon him) said: “Whoever relieves a believer of some of the distress of this world, Allaah will relieve him of some of the distress of the Day of Resurrection. Whoever makes things easier for one who is suffering hardship, Allaah will make things easier for him in this world and in the Hereafter. Whoever conceals a Muslim’s faults, Allaah will conceal his faults in this world and in the Hereafter. Allaah will help a person so long as he helps his brother.” (Narrated by Muslim, 4/2074). And there are many ahaadeeth on this topic.
Allaah is the One Whom we ask to reform the affairs of all the Muslims and to bless them with proper understanding of Islam and help them to adhere steadfastly to it and repent to Allaah from all their sins. We ask Him to reform all those who are in authority over the Muslims’ affairs and to support the Truth and eradicate falsehood through them, and to help them to rule the people according to the laws of sharee’ah, and to protect them and all the Muslims from misguidance and temptation and the tricks of the Shaytaan, for He is Able to do all that.
May the blessings and peace of Allaah be upon our Prophet Muhammad, and upon his family and companions, and those who follow them in truth until the Day of Resurrection
Prophet Muhammad (Friede sei mit ihm) im Alten Testament:
von Dr. Zakir Naik
Prophet Muhammad (Friede sei mit ihm) im Alten Testament:
Der Koran erwähnt in Sure Al-ArQaf Kapitel 7 Vers 157:
"Wer dem Gesandten folgen, den Propheten, den Makellosen, den sie finden, haben in ihren eigenen (Schrift) in das Gesetz und das Evangelium".
1. Muhammad (ass) prophezeite in dem Buch Deuteronomium:
Allmächtige Gott spricht zu Mose im Buch Deuteronomium, Kapitel 18 Vers 18:
"Ich will ihnen einen Propheten aus ihren Brüdern, wie du bist, und ich werde meine Worte in seinen Mund genommen, und er soll zu ihnen reden alles, was ich ihm gebieten werde."
Die Christen sagen, dass diese Prophezeiung auf Jesus bezieht (Friede sei mit ihm), weil Jesus (Friede sei mit ihm) war wie Moses (as). Moses (as) war ein Jude, wie auch Jesus (Friede sei mit ihm) war ein Jude. Moses (Friede sei mit ihm) war ein Prophet und Jesus (Friede sei mit ihm) war auch ein Prophet.
Wenn diese beiden sind die einzigen Kriterien für diese Prophezeiung erfüllt sein, dann werden alle Propheten der Bibel, die nach Moses (as) kam wie Salomo, Jesaja, Hesekiel, Daniel, Hosea, Joel, Maleachi, John the Baptist, etc. (pbut) wird sich diese Prophezeiung erfüllen, da alle Juden sowie Propheten.
Es ist jedoch Prophet Muhammad (Friede sei mit ihm), der wie Moses (as):
Beide hatten einen Vater und eine Mutter, während Jesus (Friede sei mit ihm) war ein Wunder ohne männliche Intervention geboren.
[Mathew 1:18 und Lukas 1:35 und auch Al-Qur'an 3:42-47]
Beide waren verheiratet und hatten Kinder. Jesus (Friede sei mit ihm) nach der Bibel nicht heiraten noch Kinder bekommen.
Beide eines natürlichen Todes gestorben. Jesus (Friede sei mit ihm) wurde bis zum Leben erweckt. (4:157-158)
Muhammad (Friede sei mit ihm) ist aus dem Kreis der Brüder Moses (as). Araber sind Brüder der Juden. Abraham (as) hatte zwei Söhne: Ishmail und Isaac (pbut). Die Araber sind die Nachkommen der Ishmail (as) und die Juden sind die Nachkommen von Isaac (as).
Worte in den Mund:
Prophet Muhammad (Friede sei mit ihm) war ungebildet und was Offenbarungen erhielt er von der allmächtige Gott, wiederholte er sie wörtlich.
"Ich will ihnen einen Propheten aus ihren Brüdern, wie du bist, und meine Worte in seinen Mund legen, und er soll zu ihnen reden alles, was ich ihm gebieten werde."
[Deuteronomium 18:18]
Beide werden neben Propheten waren auch Könige dh sie könnten die Todesstrafe zu verhängen. Jesus (Friede sei mit ihm) sagte: "Mein Reich ist nicht von dieser Welt." (Joh 18,36).
Beide wurden als Propheten von ihrem Volk im Laufe ihres Lebens, sondern Jesus (Friede sei mit ihm akzeptiert) wurde von seinem Volk abgelehnt. Johannes, Kapitel 1, Vers 11 heißt es: "Er kam in sein Eigentum, aber die Seinen nahmen ihn nicht auf."
Beide brachten neue Gesetze und neue Vorschriften für ihr Volk. Jesus (Friede sei mit ihm) nach der Bibel brachte keine neuen Gesetze.
(Matthäus 5:17-18).
2. Es ist im Buch Mose Kapitel erwähnt 18:19
"Und es soll geschehen, wer nicht, die harken auf meine Worte, die er in meinem Namen reden wird, werde ich es von ihm verlangen."
3.Muhammad (as) wird in dem Buch des Propheten Jesaja vorausgesagt:
Es ist in dem Buch des Propheten Jesaja Kapitel 29 Vers 12 erwähnt:
"Und das Buch ist ihm ausgeliefert, die nicht gelernt haben, sagen: Lesen Sie dieses, ich bitte dich, und er spricht, bin ich nicht gelernt."
Als Erzengel Gabrail Muhammad geboten (as) mit den Worten Iqra - "Lesen", antwortete er: "Ich bin nicht gelernt".
4. Prophet Muhammad (Friede sei mit ihm) nach Name im Alten Testament erwähnt:
Prophet Muhammad (Friede sei mit ihm) ist nach Namen in das Hohelied Kapitel 5 Vers 16 erwähnt:
"Hikko Mamittakim wir Kullo Muhammadim Zehdoodeh wa Zehraee baina Jerusalem."
"Sein Mund ist sehr süß: ja, er ist ganz lieblich. Dies ist mein lieber, und das ist mein Freund, ihr Töchter Jerusalems."
In der hebräischen Sprache ist im Hinblick aufgenommen. Im Similarely ist nach dem Namen des Propheten Muhammad (Friede sei mit ihm) hinzugefügt und somit Muhammadim. In englischer Übersetzung sie sogar den Namen des Propheten Muhammad (Friede sei mit ihm) als "ganz lieblich", sondern in das Alte Testament in hebräischer Sprache übersetzt haben, ist der Name des Propheten Muhammad (Friede sei mit ihm) noch nicht vorhanden.
Prophet Muhammad (Friede sei mit ihm) im Neuen Testament:
Al-Qur'an Kapitel 61 Vers 6:
"Und denken Sie daran, Jesus, den Sohn der Maria, sagte:" O ihr Kinder Israels, ich bin der Gesandte Allahs (gesendet) zuzuordnen sind, bestätigt das Gesetz (die) kam vor mir, und Bringer der frohen Botschaft von einem Boten zu kommen, nachdem mir, dessen Name wird Ahmed sein. " Aber wenn er zu ihnen kam mit deutlichen Zeichen, sprachen sie: «Das ist offenkundige Zauberei!" "
Alle genannten Prophezeiungen im Alten Testament über Muhammad (Friede sei mit ihm) neben der Anwendung, die Juden auch dann, für die Christen.
1. Johannes, Kapitel 14 Vers 16:
"Und ich will den Vater bitten, und er wird euch einen anderen Tröster geben, daß er bei euch bleibe in Ewigkeit."
2. Johannes-Evangelium Kapitel 15 Vers 26:
"Wenn aber der Tröster kommen wird, welchen ich euch senden wird vom Vater, der Geist der Wahrheit, der vom Vater ausgeht, wird er von mir zeugen."
3. Johannes-Evangelium Kapitel 16 Vers 7:
"Aber ich sage euch die Wahrheit, es ist euch gut, daß ich hingehe, denn wenn ich nicht hingehe, so kommt der Tröster nicht zu euch kommen, aber wenn ich gehe, will ich ihn zu euch senden".
"Ahmed" oder "Muhammad" Bedeutung "derjenige, der lobt" oder "lobte ein" fast die Übersetzung des griechischen Wortes Periclytos. Im Evangelium des Johannes 14:16, 15:26 und 16:7. Das Wort "Tröster" ist in der englischen Übersetzung für das griechische Wort Paracletos dem Rechtsanwalt oder einen guten Freund und nicht als Trost bedeutet.
Paracletos ist die Lektüre für Periclytos verzogen. Jesus (Friede sei mit ihm) tatsächlich prophezeite nach Namen Ahmed. Auch das griechische Wort Paraklet bezieht sich auf den Propheten (Friede sei mit ihm), der eine Barmherzigkeit für alle Welten.
Manche Christen sagen, dass der Tröster, die diesen Prophezeiungen bezieht sich auf die der Heilige Geist. Sie erkennen nicht, dass die Prophezeiung sagt deutlich, dass nur dann, wenn Jesus (Friede sei mit ihm) fährt der Tröster kommen wird. Die Bibel sagt, dass der Heilige Geist schon vorhanden war auf der Erde vor und während der Zeit von Jesus (Friede sei mit ihm), in der Gebärmutter der Elisabeth, und wieder, wenn Jesus (Friede sei mit ihm) wurde getauft, etc. Daher ist diese Weissagung bezieht sich auf nichts anderes als Prophet Muhammad (Friede sei mit ihm).
4. Johannes-Evangelium Kapitel 16, Verse 12-14:
"Ich habe noch viele Dinge zu euch sagen, aber ihr könnt es jetzt nicht tragen. Wenn aber jener, der Geist der Wahrheit kommt, wird er Ihnen die ganze Wahrheit zu leiten, denn er wird nicht von sich selbst reden, sondern was er hören wird , das wird er reden, und er wird Ihnen zeigen, was kommen wird. Er wird mich verherrlichen ".
Der Geist der Wahrheit, gesprochen in dieser Prophezeiung référés auf niemand anderen als Prophet Muhammad (Friede sei mit ihm)
Hinweis: Alle Zitate der Bibel sind von der King James Version übernommen.
Referenz: http://www.irf.net/irf/comparativereligion/index.htm
Prophet Muhammad (Friede sei mit ihm) im Alten Testament:
Der Koran erwähnt in Sure Al-ArQaf Kapitel 7 Vers 157:
"Wer dem Gesandten folgen, den Propheten, den Makellosen, den sie finden, haben in ihren eigenen (Schrift) in das Gesetz und das Evangelium".
1. Muhammad (ass) prophezeite in dem Buch Deuteronomium:
Allmächtige Gott spricht zu Mose im Buch Deuteronomium, Kapitel 18 Vers 18:
"Ich will ihnen einen Propheten aus ihren Brüdern, wie du bist, und ich werde meine Worte in seinen Mund genommen, und er soll zu ihnen reden alles, was ich ihm gebieten werde."
Die Christen sagen, dass diese Prophezeiung auf Jesus bezieht (Friede sei mit ihm), weil Jesus (Friede sei mit ihm) war wie Moses (as). Moses (as) war ein Jude, wie auch Jesus (Friede sei mit ihm) war ein Jude. Moses (Friede sei mit ihm) war ein Prophet und Jesus (Friede sei mit ihm) war auch ein Prophet.
Wenn diese beiden sind die einzigen Kriterien für diese Prophezeiung erfüllt sein, dann werden alle Propheten der Bibel, die nach Moses (as) kam wie Salomo, Jesaja, Hesekiel, Daniel, Hosea, Joel, Maleachi, John the Baptist, etc. (pbut) wird sich diese Prophezeiung erfüllen, da alle Juden sowie Propheten.
Es ist jedoch Prophet Muhammad (Friede sei mit ihm), der wie Moses (as):
Beide hatten einen Vater und eine Mutter, während Jesus (Friede sei mit ihm) war ein Wunder ohne männliche Intervention geboren.
[Mathew 1:18 und Lukas 1:35 und auch Al-Qur'an 3:42-47]
Beide waren verheiratet und hatten Kinder. Jesus (Friede sei mit ihm) nach der Bibel nicht heiraten noch Kinder bekommen.
Beide eines natürlichen Todes gestorben. Jesus (Friede sei mit ihm) wurde bis zum Leben erweckt. (4:157-158)
Muhammad (Friede sei mit ihm) ist aus dem Kreis der Brüder Moses (as). Araber sind Brüder der Juden. Abraham (as) hatte zwei Söhne: Ishmail und Isaac (pbut). Die Araber sind die Nachkommen der Ishmail (as) und die Juden sind die Nachkommen von Isaac (as).
Worte in den Mund:
Prophet Muhammad (Friede sei mit ihm) war ungebildet und was Offenbarungen erhielt er von der allmächtige Gott, wiederholte er sie wörtlich.
"Ich will ihnen einen Propheten aus ihren Brüdern, wie du bist, und meine Worte in seinen Mund legen, und er soll zu ihnen reden alles, was ich ihm gebieten werde."
[Deuteronomium 18:18]
Beide werden neben Propheten waren auch Könige dh sie könnten die Todesstrafe zu verhängen. Jesus (Friede sei mit ihm) sagte: "Mein Reich ist nicht von dieser Welt." (Joh 18,36).
Beide wurden als Propheten von ihrem Volk im Laufe ihres Lebens, sondern Jesus (Friede sei mit ihm akzeptiert) wurde von seinem Volk abgelehnt. Johannes, Kapitel 1, Vers 11 heißt es: "Er kam in sein Eigentum, aber die Seinen nahmen ihn nicht auf."
Beide brachten neue Gesetze und neue Vorschriften für ihr Volk. Jesus (Friede sei mit ihm) nach der Bibel brachte keine neuen Gesetze.
(Matthäus 5:17-18).
2. Es ist im Buch Mose Kapitel erwähnt 18:19
"Und es soll geschehen, wer nicht, die harken auf meine Worte, die er in meinem Namen reden wird, werde ich es von ihm verlangen."
3.Muhammad (as) wird in dem Buch des Propheten Jesaja vorausgesagt:
Es ist in dem Buch des Propheten Jesaja Kapitel 29 Vers 12 erwähnt:
"Und das Buch ist ihm ausgeliefert, die nicht gelernt haben, sagen: Lesen Sie dieses, ich bitte dich, und er spricht, bin ich nicht gelernt."
Als Erzengel Gabrail Muhammad geboten (as) mit den Worten Iqra - "Lesen", antwortete er: "Ich bin nicht gelernt".
4. Prophet Muhammad (Friede sei mit ihm) nach Name im Alten Testament erwähnt:
Prophet Muhammad (Friede sei mit ihm) ist nach Namen in das Hohelied Kapitel 5 Vers 16 erwähnt:
"Hikko Mamittakim wir Kullo Muhammadim Zehdoodeh wa Zehraee baina Jerusalem."
"Sein Mund ist sehr süß: ja, er ist ganz lieblich. Dies ist mein lieber, und das ist mein Freund, ihr Töchter Jerusalems."
In der hebräischen Sprache ist im Hinblick aufgenommen. Im Similarely ist nach dem Namen des Propheten Muhammad (Friede sei mit ihm) hinzugefügt und somit Muhammadim. In englischer Übersetzung sie sogar den Namen des Propheten Muhammad (Friede sei mit ihm) als "ganz lieblich", sondern in das Alte Testament in hebräischer Sprache übersetzt haben, ist der Name des Propheten Muhammad (Friede sei mit ihm) noch nicht vorhanden.
Prophet Muhammad (Friede sei mit ihm) im Neuen Testament:
Al-Qur'an Kapitel 61 Vers 6:
"Und denken Sie daran, Jesus, den Sohn der Maria, sagte:" O ihr Kinder Israels, ich bin der Gesandte Allahs (gesendet) zuzuordnen sind, bestätigt das Gesetz (die) kam vor mir, und Bringer der frohen Botschaft von einem Boten zu kommen, nachdem mir, dessen Name wird Ahmed sein. " Aber wenn er zu ihnen kam mit deutlichen Zeichen, sprachen sie: «Das ist offenkundige Zauberei!" "
Alle genannten Prophezeiungen im Alten Testament über Muhammad (Friede sei mit ihm) neben der Anwendung, die Juden auch dann, für die Christen.
1. Johannes, Kapitel 14 Vers 16:
"Und ich will den Vater bitten, und er wird euch einen anderen Tröster geben, daß er bei euch bleibe in Ewigkeit."
2. Johannes-Evangelium Kapitel 15 Vers 26:
"Wenn aber der Tröster kommen wird, welchen ich euch senden wird vom Vater, der Geist der Wahrheit, der vom Vater ausgeht, wird er von mir zeugen."
3. Johannes-Evangelium Kapitel 16 Vers 7:
"Aber ich sage euch die Wahrheit, es ist euch gut, daß ich hingehe, denn wenn ich nicht hingehe, so kommt der Tröster nicht zu euch kommen, aber wenn ich gehe, will ich ihn zu euch senden".
"Ahmed" oder "Muhammad" Bedeutung "derjenige, der lobt" oder "lobte ein" fast die Übersetzung des griechischen Wortes Periclytos. Im Evangelium des Johannes 14:16, 15:26 und 16:7. Das Wort "Tröster" ist in der englischen Übersetzung für das griechische Wort Paracletos dem Rechtsanwalt oder einen guten Freund und nicht als Trost bedeutet.
Paracletos ist die Lektüre für Periclytos verzogen. Jesus (Friede sei mit ihm) tatsächlich prophezeite nach Namen Ahmed. Auch das griechische Wort Paraklet bezieht sich auf den Propheten (Friede sei mit ihm), der eine Barmherzigkeit für alle Welten.
Manche Christen sagen, dass der Tröster, die diesen Prophezeiungen bezieht sich auf die der Heilige Geist. Sie erkennen nicht, dass die Prophezeiung sagt deutlich, dass nur dann, wenn Jesus (Friede sei mit ihm) fährt der Tröster kommen wird. Die Bibel sagt, dass der Heilige Geist schon vorhanden war auf der Erde vor und während der Zeit von Jesus (Friede sei mit ihm), in der Gebärmutter der Elisabeth, und wieder, wenn Jesus (Friede sei mit ihm) wurde getauft, etc. Daher ist diese Weissagung bezieht sich auf nichts anderes als Prophet Muhammad (Friede sei mit ihm).
4. Johannes-Evangelium Kapitel 16, Verse 12-14:
"Ich habe noch viele Dinge zu euch sagen, aber ihr könnt es jetzt nicht tragen. Wenn aber jener, der Geist der Wahrheit kommt, wird er Ihnen die ganze Wahrheit zu leiten, denn er wird nicht von sich selbst reden, sondern was er hören wird , das wird er reden, und er wird Ihnen zeigen, was kommen wird. Er wird mich verherrlichen ".
Der Geist der Wahrheit, gesprochen in dieser Prophezeiung référés auf niemand anderen als Prophet Muhammad (Friede sei mit ihm)
Hinweis: Alle Zitate der Bibel sind von der King James Version übernommen.
Referenz: http://www.irf.net/irf/comparativereligion/index.htm
Vushtrria nga lashtësia deri më 1918. Part II
Për të mos pasur kurrfarë konfuziteti në emërtimin e këtij qyteti, gjatë paraqitjes së këtijë fejtoni, lexuesi do të hasë, kryesisht, në tre emërtime për këtë qytet: Vicianë, Viçitrinë dhe Vushtrri, që varësisht nga periudhat që korospendojnë, edhe mund të jetë përdorur emërtimi. Përkundër emërtimeve të ndryshme, lokaliteti mbetet i njejejtë, sikurse që kemi të bëjmë për popullin shqiptar, që në të kaluerën dhe sot është emërtuar si: Pellazgë, Ilirë, Albanë, Arbër, Arvanitas, Aranutë, Arbreshë etj.
II. HISTORIA E VICIANËS - VUSHTRRISË
1. Periudha antike - Historia ështe shkencë, përkundër se shumë mundohen ta shkatërrojnë atë, përkatësisht ta dhunojnë. Dhe kur tentohet të dhunohet apo kur dhunohet më saktë, atëherë ajo gjithësesi duhet të mbrohet, e kur mbrohet edhe sulmon, e kur sulmon edhe vret përkatësisht shkatërron. Atëherë, njerëzit ndalen për një moment dhe pyesin: Çfarë kemi bërë që na përfshiu ky kader? Ndalen dhe mundohen ta gjejnë shkakun apo arsyen e shkatërrimit të vetvetës. Parashikimet biblike dhe kuranore pak a shumë janë duke u realizuar. Kjo nuk po ndodh pse Perendia dëshiron të ndodh ashtu, por pse njerzitë me vetëdije të plotë po e vrasin vetvetën. Sot çdo herë diskutohet për ngrohjen globale, luftërat civile, luftërat ndërmjet shteteve apo popujve të ndryshëm, varfërinë, sëmundjet e pashëruseshme, korrupcionin, kriminalitetin etj.. Por askush nuk ndërmerr masa konkrete për t’i parandaluar këto kataklizma që po e shfarosin njerëzimin. Kur gjërat shpërthejnë, atëherë është vonë që të ndërmirren masa për ndalimin e përhapjes së tyre.
Përkundër skepticizmit të disa studiuesve të fushës së historisë, tashmë është duke u pranuar teoria e rilindasëve (Jeronim De Radës, Pasho Vasës, Dora S’Istrias, Sami e Naim Frashërit, Kostandin Kristoforidhit etj.), se populli shqiptar rrjedh nga Pellazgët Hyjnor. Edhe sallnamet (Vjetarët) e Vilajetit të Kosovës, çdo herë e potencoin se shqiptarët rrjedhin nga Pellazgët.
Duke pasur parasysh burimet primare historike, fuqishëm vërtetohet se Viciana - Vushtrria është qytet dardan, mesjetar dhe modern. Por, disa “intelektualë” komunal, duke mos ditur se çfarë po bëjnë, konkretisht duke mos ditur se po e dhunojnë historinë e këtij qyteti, vendosën që Vicianën antike, përkatësisht Viçitrinën mesjetare, ta pagëzojnë me emrin Vushtrri!!! Unë, me sa kam vërjetur, fatkeqësisht edhe disa “intelekualë” komunal ishin në shërbim të udhëheqjes komunale në Vushtrri të periudhës shkurt, 2004 - 17 nëntor 2007, dhe nuk ishin në shërbim të profesionit të tyre, pra në shërbim të shkencës. Dhe pikërisht për këtë arsye ata nuk patën guxim ta mbrojnë të vërtetën historike. Ka edhe të tillë, që për inate dhe urrëjtje, nuk e pranon të vërtetën historike që e paraqet personi tjetër.
Me një elekuencë të shkëlqyer, zonja e ndier, mbesa e Ismail Qemalit, Nermin Vlora – Falaschi shkruajti:”E vërteta historike? Po ku qëndron e vëteta historike ndërsa gjithmonë ka vlerë vetëm versioni i më të foriti? Qytetrimet e të mundërve fundosen, për të ngritur lart atë të fituesve. Në këtë kushte, e vërteta historike qëndron në një garë të furishme për shpërthimin e kulturës në zërin e heshtur të tokës, e cila e len të dalin në dritë provat e pakontestueshme të një kulture me epërsi të plotë. Kur pasionet e njerëzve menjanohen dhe zhurma e armëve humbet në jehonën e vet, atëherë dalngadalë lulozojnë pjesë historike e dokumenta, që, me piksynim stilistik gjuhësor të tyre, e ndriqojnë të vërtetën historike”. Vallë a do të lihen ndonjëherë pasionte, emocionet, inatetet, revanshet, urrejtjet që i ka kapluar jo pak, disa intelektualë dhe lider politik shqiptarë. Shqipëria dalngadal po hynë në përvjetoin e njëqind të ekzistencës si shtet. Dhe, fatkeqësisht, ende nuk ka arritur të konsolidohet as ekonomikisht, as politikisht, as ushtarakisht. Jam i vetëdijshmë se një ndërë pasojat e një gjendje të tillë, janë copëtimet e kohëpaskohshme të trojeve shqiptare nga Fuqitë e Mëdha. Por, sot, a mundet dikush të fajësoj Fuqitë e Mëdha për korrupcionin, papjekurinë politike, demagogjinë, nepotizmin etj., që ka përfshirë faktorin politik dhe jopolitk gjiithshqiptarë?!! Sipas të dhënave të publlikuara nga një organizatë ndërkombëtare në fund të vitit 2007, nga 194 shtete, sa ka sot në botë, Shqipëria zënë vendin e tretë, ndërsa Kosova zënë vendin e katërt për korrupcion !!! Pra Shqipëria dhe Kosova në aspektin e korrupcionit kanë tejklauar shumë vende të Afrikës, Amerikës Latine dhe të Azisë.
Tshmë historiografia ka vertetuar se Viciana – Vushtrria është një ndër qytetet më të lashta, jo vetëm në trojet shqiptare por edhe në Ballkan dhe më gjërë. Kur erdhën romakët në Dardani (fundi i shkeullit I para Krishtit), Vicianën e gjetën si qytet të kosoliduar, dhe vetëm ia shtuan një sufiks latin UM, dhe e quajtën VICIANUM. Baza pellazgjike-ilire-shqipe Viciana, i mbeti.
Sa i përketë emërtimit të lokalitetit Viciana me sufiksin UM (Vicianum), këtu nuk ka diqka të veçant, për arsye se ata (romakët) nuk kanë pasur mundësi që të gjitha lokalitetet t’i emërojnë në gjuhën latine. Pak a shumë ndodhi edhe me rastin e emrëtimit Vuçitrn nga sllavët. Sikurse çdo dukuri në natyrë dhe në shoqëri, edhe gjuha është një fenomen i cili çdo herë zhvillohet dhe përsoset, pra në mënyrë evolutive ndërron. Prandaj në mesjetë nga Vicianë, qyteti u quajtë Viçitrinë. Në këtë formë (Viçitrinë) është regjistruar nga çatipët osman në shekullin XV, thotë profesor Skënder Rizaj. Meqë etimologjia e emrit të këtij qyteti ështe nga gjuha pellzage, atëhere edhe kuptimi i tij nuk mund të nxirret me asnjë gjuhë tjetër, përveq se me anë të gjuhes shqipe, si mbesë e pellazgishtës që është. Kështu, termi Vicianë, Viçitrinë kanë pak a shumë të njejtin kuptimin: Ana – Trina e Viçave. Dhe shihë, meqë nuk po tingëlllon “mirë” në veshë, ky emërtim mijavjeqarë nuk u pranua, dhe u vendos që Viciana të quhet Vushtrri!!! Por, sipas kësaj logjike, duhet t’ua ndërrojmë emrin edhe Deçanit (Ana e deshëve), edhe Thera(d)nës (Ana e therrave), edhe Kuqovës (Vendi i kuq), edhe Istogut (Stogu – tuba e sanës- me vnue një stog sane) etj.. Kështu, duhet ta lëmë anash shkencën, dhe në mënyre estetike, të gjejme emra përgdhelës për qytetet dhe fshatrat e Kosovës, si: Trandafil, Lulishte, Gjelbërishte, Shkëlqim, Vështrim, Lulzim, etj.
Studiuesi dhe shkencari i njohur amerikan George Fred Wiliams (1852 – 1932) thekëson se shqiptarët janë të vetmit që kanë ardhur deri më sot nga kjo race (pellazgët) e fuqishme parahistorike. Pastaj vazhdon:”Është e kotë të kërkosh etimologjinë e hyjnive të Greqisë në atë gjuhë (greqishten), kurse kuptimi i tyre del qartë shqip.Kaso, p.sh. do të thotëhapësirë-zbrazëti; Erebus – errësohet; Uranos – I-vran-os, vendi i reve; Zeus, Zaa, Zee, Zoot-zë, gjmim; Athina – E thëna; Nemesis – Në-mes; Mus[, Mosois, Mësues; Aphrodita – Afër ditës. Kur bota diturore të ketë mësuar shqip dhe të ketë nxjerrë nga toka reliktet e saj, atëherë do të rishikohen njohuritë homerike. Herodoti nuk dinte se emrat e heronjve të Homerit dilnin të qarta në pellazgjishten, ashtu si edhe studiuesit atnë ende nuk janë të ndërgjegjshëm se ata ruhen në shqipen e sotme. … Në shqipe gjejme: Agamemnon – Ai që mendon, Ajaks – I-gjaks, gjakderdhës; Hektor – Heq dorë, ai që qëllon me dorë; Primaos – Biri i amës; Akhilleu – I qiellit, qiellor; Odiseun – I udhës, udhtar; Ithaka – I thakët, i thyer; Troilos, Droili(os) – frikacak (dro)…Ç’pasuri e madhe dijesh e prêt arkeologun kur toka shqiptare të hape thesaret e historisë së pellazgëve”, thekësoi Fred Williamsi.
Prandaj, nuk duhet pritur, dhe institucionet e Kosovës në përgjëthësi, dhe në këtë rast ato të Vicianës – Vushtrrisë në veçanti, duhet të organizojnë ekspedita hulumtuese arkeologjike, gjuhësore e etnologjike dhe qytetrimit pellzag t’i japin “shpirt”.
Njëherë e përgjithmonë duhet ta kuptojmë, se, toponimet dhe mikrotoponimet e kohës antike dhe deri diku edhe mesjetare, janë të natyrës bujqësore, blegtorale, shpezore, malore, ujore etj... Andaj, nuk është për të çuditur pse toponimet e Ballkanit, pra edhe të Kosovës, janë të një natyre të tillë, dhe se kanë origjinë pellazgjike. Kështu, edhe emrat e shumicës së fshtrave të komunës së Vushtrrisë janë me toponomi pellazge - ilire – shqipe. Të marrëm si shembull disa sosh: Dumnicë, Breznicë (komuna e Kastriotit), Fushnik (Nadakovci), Bruznik, Reznik, Shallc, Strofc, Prenkonicë (Smrkeonicë), Bal(l)incë, Vernicë, Pantinë, Vilancë, Pestovë, Maxhunaj, Druar, Ceceli, (S)amadrexh, Bukosh, Kollë, Gumnishtë, Ropicë, Skromë, Shtitaricë, Akrashticë, Zogorie etj..
Ti zbërthejmë përmes gjuhës shqipe:
Dumnicë (Dum – Dom; Nice – Nikë = Dom Nika – Priftë)
Breznicë (Brez-vijë, kufi; Nicë – Nika = Vija, kufiri që i ndan Nikajt).
Fushnik (Fush – Fusha; Nikë – Nika = Fusha e Nikajve). Me këtë formë si duket në shekullin e XV, është quajtur Nadakovci.
Bruznik (Bruz-Buzë, afër; Nika = Buzë Nikajve)
Reznik (Rez – Rreze, Nika – Nika = Rreze Nikajve)
Smrekonicë (Smreko – formë e deformuar për Prenk; o – është, Nicë – Nika = Prenka o (është) i Nikajve – i Krasniqajve). Duhet kuptuar se forma NIK(Q)AJ është demunitiv për emrin e fisit të KRASNIQAJVE (Kras – krasit, pastëron arën nga therrat dhe e bënë të punueshme; NIKA – emër ilir në formën e krishter).
Shallc (Shal – Shala; c – prapashtesë ilire)
Strofc (Strof – Strall; c – prapashtesë ilire). Shumica e banorëve të këtij fshati deklarojnë se janë nga Strellci (Stralli) i Deçanit. Prandaj, vendbanimin e ri e quajtën Strofc, që ka lidhshmëri të plotë gjuhësore me emërtimin Strellc.
Balincë (Bal – Ball; Incë – metatezë e termit Nicë – Nika = Ball Nikajve)
Vërnicë )Vër – Varre; Nicë – Nika = Varret e Nikajve)
Pantinë (Pan – Shumë; Tinë – D(T)eon apo perendi = Vend i shumë perëndive). Duhet të jepet një sqarim. Në kohën ilire, besimi fetar kryesiht isht politesit, në shumë perëndi.
Maxhunaj (Maxhunaj – Mexh, kufi. Ne mes të Domnikës dhe Fushnikut shtrihet një territor që quhet Maxhunaj, d.m,th. mexha, kufiri në mes të këtyre dy lokaliteteve.
Druar (Dru – Dru; Ar – Ara, vend – Vendi apo ara ku ka shumë dru)
Ceceli (Xehërore)
Bukosh (Bu – term osman, përemër dëftor, që në shqip d.m.th. ky apo kjo; kosh – koshi)
Kollë (Ko(u)llë – Kullë, ndërtesë e fortifikuar).
Akrashticë (Akra – Njësi për matjen e tokës; Shticë – shtegë = Shtegu ku bëhej matja (ndarja) e tokës në atë zone).
Shtitaricë (Shtit – Shtegë; Ari – ara; c-prapashtesë ilire = Shtegu i arës)
Zogorie (Zog – Zog; ori – ara, vendi = Ara apo vendi ku rrinë zogjët)
Siç po shihet shumica e emërave të fshatrave të komunës së Vushtrrisë janë me origjën pellazge - ilire – shqipe. Në këtë fushë vërejmë edhe një fenomen interesant, që na e bënë mendimin tonë shumë më të fuqishëm, përballë atyre që dyshojnë në këtë drejtim. Kështu, disa vendbanime të pjesës veriperëndimore janë të lidhur me toponimin Shticë – Shtegë, ndërsa pjesa juglindore me termin Nicë – Nikaj.
Gjatë zbërthimit etimologjik të vendbanimeve ilire në Vicianën – Vushtrrinë e sotme, përmes gjuhës shqipe, nuk pretendojmë të “shqiptarizojmë” toponime latine, greke, slave, osmane etj. Shkenca e mirëfilltë nuk ka të bëjë me shkrime të zbukuruara në mënyrë artistike, por ka të bëjë me analizë, stëranalizë dhe sinkronizim të të dhënave gjuhësore, arkeologjike, historike dhe etnografike. Në mungesë të këtyre burimeve të dorës së pare, përdorim metodën komperative. Kështu, përveç toponimeve të komunës së Vicianës – Vushtrrisë, përmes gjuhës shqipe kuptojmë edhe emrat e qyteve tjera të Ilirisë në përgjëthësi dhe të Dardanisë (Kosovës) në veçanti, për të cilët janë pajtuar shumë studiues të huaj.
Ulpiana (qytet antik afër Prishtinës, i shkatërruar nga tërmeti katastrofik i shekullit VI) - Ulpitinjë (Hithna);
Shkupi – Shkipetar (shqiptarë),
Naissusi (Nishi) –(Na)Issusi (Isa, Jezusi - Emri i profetit Isa, Jezus Krishtit),
Mona (Lublana) – Em Ama (Nëna); Ona – Jona = Ama e jonë,
Omla (Lumë në Kroaci) – Emël (Uji i atij lumi është i ëmbël),
Tuna (Danubi) = Rrebesh i madhë uji (edhe sot populli e shpreh një thënje “Të vraftë Tuna”). Në Gjerdapë, kufiri në mes Serbisë dhe Rumanisë, gjendet rrebeshi i madhë i Tunës (Danubit) etj.
Vardari (Lumë në Maqedoni dhe Greqi), Vard {(V)Bard(h)} = Bardh. Në gjuhët sllave, zakonisht në vend të germës B, e përdorin germen V. Për shembull Bizantit sllavët i thonë Vizanti.
Ibër (Lum në Mal të Zi dhe në pjesën veriore të Kosovës) – I ( i ), Bër {(Bar(dh)} = I bardhë.
Lombardia (Krahinë në Italinë veriperëndimore) – Lom (lum), Bardia (bardhë) = Lumi i Bardhë. Zakonisht lumenjët janë pagëzuar sipas ujit që kanë. Meqë në kohën antike dhe mesjetare, ndotja e ujërave në lumenjë ka qenë shumë e vogël, atëherë edhe uji i atyre (lumjëve) ka qenë i bardhë. Por për të dalluar emërtimet, për të mos pasur kofuiztet, gjejgjësisht për të specifikuar secilin lum, janë bërë edhe ndryshime të pjesshëme gjuhësore.
Kështu është e pamundurë që të gjithë këta emra të mos kenë lidhshmëri më gjuhën shqipe, derisa në mënyrë shkencore është konstatuar se dardanët (fis ilir) janë parardhës të shqiptarëve të Kosovës. Po ku qëndron e vërteta historike, thotë Nermin Volra – Falaschi, derisa gjithmonë ka vlerë vetëm versioni i më të fortit.
Studiuesit serizoz të historisë, gjuhës dhe kulturës shqiptare, në mënyrë decidive shperhin konkluzionin, se të studiosh civilizimet e hershme të Ballkanit, e mos të studiosh gjuhën, historinë dhe kulturën shqiptare, është njësoj si të studiosh ligjet e një vendi, e mos t’ia studiosh kushtetutën.
Prandaj, qelësi i civilizimeve të lashta ballkanike e bile edhe mesdhetare, është pikërisht gjuha dhe kultura e shqiptarëve. Ilirologu i njohur nga Kroacia, arbëreshi i Zarës, Aleksandër Stipqeviqi, thotë se ekspertëve të cilët dëshirojnë të jenë të mirëfilltë në ilirogji sot u është e domosdoshme që ta mësojnë edhe gjuhën shqipe. Pra, të studiosh historinë e Ballkanit, e mos të studiosh ilirët, atëherë rezultati i këtyre studimeve do të jetë baraz me zero, tha Stipqeviqi. Ndërkaq, studiuesi i njohur Anton Mayeri në librin – fjalorin e tij Die Sprache der alten Illyrier (Fjalët – shprehjet e vjetëra ilire), toponimet Viziana, Viciana, Vicianum i radhit në kuadër të fjalëve ilire (shqipe). Edhe studiuesi i njohur, Kosta Kostiq, Vicianumin e konsideron si Viçitrinën, Vushtrrinë e sotme.
Toponimi Viciana, me disa prapashtesa, në disa raste edhe pa prapashtesa, përmendet në shumë harta të vjetëra evropiane, si: Tabula Peutingeriana, Piri Reis, G. Gastaldi, G. Mercator, G. de L’Isle etj.
Në Maqedoni (rrethi i Kumanovës) janë zbuluar disa mbishkrime, në të cilat flitet edhe për stacionin VIZIANUM. Në mbishkrim janë të skalitura shkronjat (shih foto 1); VIZ – IANA. Si duket ky mbishkrim simbolik, ka shërbyer si orientim i kahjes së rrugës SCUPI (Shkup) – VICIANA (Vushtrri) ose një lloj shenje e komunikacionit të sotëm. Mbishkrimi në fjalë i takon shekullit II. Ky mbishkrim është riprodhuar, transkriptuar dhe përgatitur nga Prof. dr. Jahja Drançolli dhe Mr. Izet Miftari. Meqë ky mbishkrim ka vlerë të madhe edhe në apektin heraldik, i propozova administrates komunale (shkurt 2004) që ta zgjedhi si emblemë të qytetit. Por, propozimi i im nuk u përkarh. Ky mbishkrim nuk është punim i dorës sime, por është punim i dorës së dardanëve. Jahja Drançolli dhe unë kryem vetëm një obligim moral. Prandaj, nuk është dashur të refuzohet një emblemë afër 2.000 vjeqare, për shkak se unë nuk isha pjesë e pushtetit të atëhershëm apo të atyre subjekteve politike që ishin në pushtet. Nermin Vlora – Falschi thekësonte se shkenctari duhet të jetë qytetar i botës. I tillë pretendojë të jem edhe unë. Prandaj ende punojë si arsimtar i historisë në një shkollë fillore, duke “mos” pasur mundësi të më gjejnë ndonjë vend pune nëpër institutet hulumtuese të Kosovës, edhe pse për këtë jam munduar shumë herë. Por, në shumicën e rasteve, shkenctarëve u imponohet të jenë në shërbim të politikës. Andaj, të tillët kanë arritur të sistemohen nëpër vende përkatëse të punës, megjithëse kanë shkelur parimet e shkencës së mirëfilltë.
Foto 1
Edhe në mbishkrimin e mëposhtëm (foto 2) Vicianumi është i skalitur si CINIA, që në këtë rast mungojnë dy germat e para [VI (cinia)]. Sa i përket mungesës së dy germave të para, mund të themi se guri është i dëmtuar apo thyer. Kurse, në rastin fjalës CINIA – CIANI, nuk kemi të bëjmë me asgjë tjetër, vetëm me metatezën e germave NIA në ANI, sikurse në rastin LAB në ALB.
Foto 2
Gjatë kohës së sundimit të Perandorisë Romake (shekujt I – V), sikurse në vendet e tjera edhe në Vicianum filloi procesi i romanizimit, i kryer diku me dhunë e diku me anë të përhapjes së kulturës romake. Mirëpo, megjithë përpjekjet e pushtuesve romak për romanizimin e popullatës dardane në këtë qyetet, kjo nuk u arrit, dhe kështu dardanët arritën të ruajnë tërësinë e vet etnike.
Gjatë periudhës romake, në Daradni filloi të përhapet edhe rrjeti rrugor. Kështu nëpër Kosovë (Dardani) kalonin dy rrugë të rëndësishme në dy drejtime: verilindje – juperëndim (drejtimi Naissus – Lissus) dhe drejtimi veriperëndim - juglindje që lidhte Bosnën e Mesme përmes Vicianit se Scupin (Shkupin). Supozohet se rruga kryesore komunikative Naissus (Nish) – Lissus (Lezhë) kalonte afër Vicianës (Vushtrrisë) dhe sipas mendimit të shumës hulmtuesve, gjendej stacioni i rëndësishëm Viciana. Në Vicianë rruga në fjalë ndahej në drejtimet kah jugu (Ulpiana - Prishtina, Scupi - Shkupi), kah veriu (Mitrovca, Soçanica – Muinicipium D.D.) dhe kah perëndimi në drejtim të Therandës. Pra, siç shihet, Viciana ishte udhëkryq i rëndësishëm, që lidhte disa rrugë të tjera, po ashtu të rëndësishme. Në lidhje me ubifikimin e loklaitetit Vicianum, të përmendur në itinerarin “Tabula e Pejtingerit”, u munudua nga shumë shtudiues, që Vushtrrisë t’i mirret e drejta historike si qytet i lashtë që është, i njohur me toponimin Vicianum, dhe të vendoset diku në fshatin Uglar, përtej Prishtinës, në rrugën Prishtinë - Ferizaj. Por, tashmë është vertetuar se shumica e itinerareve nuk japin saktësi të prezantimit të stacioneve dhe lokaliteteve, për arsye se pozita e pikave nuk përcaktohej me anë të kordinatave. Këto itinerare ishin hartuar me urdhër të administratës romake, pra kishin për qëllim prezantimin e rrjetit rrugor të Perandorisë Romake, pastaj kishin karakter strategjik – ushtarak, nuk ishin të sakta në milatregues dhe verifikim të saktë të lokaliteteve. Duhet thekësuar se inxhinierët romak ishin hartues të përpikët të projekteve rrugore, të urave dhe kështjellave. Pushteti romak kishte ndërtuar rreth 80.000 km rrugë, që për kohën nuk ka qenë gjatësi e vogël, duke pasur parasysh se Perandoria Romake kishte rreth 16 milionë banorë. Kështu, në fund të shekullit I dhe në fillim të shekullit II, ishte ndërtuar rruga Selanik – Scup (Shkup) – Mitrovicë. Pjesë e kësaj rruge ishte edhe Vicianumi (Vushtrria). Prandaj, nuk ka diskutim që në këtë periudhë është ndërtuar edhe Ura e Gurit në Vicianë. Se Ura e Gurit nuk është monument mesjetar por antik, e kanë potencuar edhe disa arkeologë nga Shqipëria, Kosova dhe Serbia të cilët në vitet 70-ta të shekullit XX kanë bërë hulumtime arkeologjike në këtë lokalitet. Edhe në librin Kosova dikur dhe sot (1972), e cila është botuar tërësisht nën kontrollin rigoroz të pushtetit të atëhershëm serb, citohet se Ura e Gurit në Vushtrri (Vuçitërnë), është më e vjetër se shekullit XIV. Gjurmë të trases së rrugës Selanik – Mitrovicë janë zbuluar në Stanovc dhe Dobërllukë. Pra, Ura e Gurit në Vushtrri, sipas të gjitha gjasave, është ndërtuar në shekullin II. Në shekullin XIV, vetëm është zgjeruar, nga pesë harqe sa kishte, në nëntë harqe. Ndërtimi i këtyre 4 harqeve nuk është bërë nga familja arsitokrate “serbe” e Vojnoviqëve. Këto katër harqe i kanë ndërtuar arbërit mesjetar (shqiptarët) të ritit fetarë ortodoks. Në shekullin XIV nuk ka eksiztuar kombi serb, por besimi ortodoks serb. Kombi serb është formuar në fillim të shekullit XIX. Studiuesi i njohur A. Von Domaszewski kategorikisht e mbron qëndrimin e tij se Vicianumi antik ishte Vushtrria e sotme. Këtë mendim në fillim e kishte përkrahur edhe Nikolla Vuliqi, por që më vonë, sigurisht nën presionin e politikes, e kishte hedhur poshtë. Edhe studiuesi i shekullit XIX Kosta Kostiqi thekëson se Vushtrria në kohën antike quhej Vicianum. Edhe burimet osmane e fuqizojnë këtë konstatim. Tendenca që t’i humbet lashtësia këtij qyteti (Vushtrrisë) vazhdon edhe sot!!!
Në kuadër të stacioneve romake në veri të Kosovës, hynë edhe Soçanica në Mitrovicë. Sipas shumë studiuesve, nga Viciani deri në Soçanicë ka pasur vendbanime më të vogla, komplekse ndërtesash apo stacione termale etj.
Gjatë administrimit romak, në Dardani mori hov të madh zhvillimi i xehtarisë dhe metalurgjisë. Në këtë aspekt ndikuan shumë pasuritë nëntokësore të Dardanisë. Prandaj shumë dardanë të Vicianumit punonin nëpër shkritoret e metaleve të ngritura nga pushtuesit romakë. Të kësaj periudhe janë xehëroret e Shalës së Bajgores (Gumnishtë, Sllakovc, Ceceli, Skormë, Shilovicë, Mazhiq). Po ashtu, gjatë kësaj periudhe zhvillim të madh arriti arti dhe kultura në Vicianum.
Pra, siç e thekësuam edhe më lartë, ka shumë shkenctarë që mundohen ta gjejnë Vicianën antike në ndonjë lokalitet tjetër, pra ta largojnë nga Viçitrina (Vushtrria), derisa burimet primare, e kontestojnë kategorikisht këtë tendencë. Një pjesë e madhe e këtyre shkenctarëve, mundohen ta vertetojnë qëndrimin e tyre, duke u mbështetur në vetë emrin e qytetit, Vicianum. Sipas tyre toponimi Vicianum mund të kuptohet me anë të gjuhës latine, VICIA – CIVITA = QYTET. Por kjo tezë nuk mund të qëndrojë, sepse në bazë të kësaj analogjie, me këtë emër është dashur të quhen edhe shumë qytete tjera të formuara në kohën romake.
Duke pasur parasysh burimet dhe literatureën bazë, të cilat flasin për historinë e Kosovës të periudhës pararomake, mund të përfundojmë, se:
· Gjatë periudhës sa ekzistoi Mbretëria dardane, në Rrafshin e Kosovës ishte edhe qyteti me emrin Viciana
· Emri i qytetit nuk i takon priudhës romake (pas shekullit I para K.), por i takon kohës së para pushtimit romak, përkatësisht periudhës dardane
· Se në pikëpamje administrative, Viciana ka përfshirë një territor më të gjërë se sa që ka sot
· Popullsia e Vicianës në pikëpamje etnike ishte me origjinë ilire, përkatësisht dardane
· Gjuha të cilën e kanë folur vicianasit, ishte gjuha e vjetër shqipe, përkatësisht ilirishtja, bija e pellzgishtes
· Relegjioni ishte politesit, përkatësisht besim në shumë perëndi
· Degët kryesore të veprimtarisë ekonomike ishin: blegtoria, bujqësia, pemëtaria, kopshtaria, gjuetia, tregtia, zejtaria etj.
· Edhe pas depërtimit apo dyndjes kelte (shek. IV para K.) në Kosovë, popullata vendase arriti ta ruaj identitetin e vet si popull.
Në shekujtë III-IV, Perandoria Romake hyri në fazën e dekadencës. Në këtë mënyrë, nga veriu filluan të dynden fiset barbare si: vizigotët, ostrogotët etj. Këto fise depërtuan edhe në Dardani, duke shkatërruar dhe plaçkitur shumë qytete dardane. Prandaj, një fat të tillë kishte pësuar edhe Vicianumi. Për të shpëtuar Perandorinë Romake nga shkatërrimi, perandori Teodosi në vitin 395 ndau këtë perandori në dy pjesë:
1. Pernadoria Romake e Perëndimit me seli në Romë dhe,
2. Perandoria Romake e Lindjes ose Bizanti me seli në Kostandinopojë.
Andaj, Dardania dhe Vicianumi hynë nën administrimin e Perandorisë Romake të Lindjes, apo siç njihet edhe me emrin Perandoria Bizantine.
Derisa, më 476, Perandorinë Romake të Perëndimit e shkatërruan fiset gjermane, Perandoria Bizantine qëndroi edhe 1.000 vjet, deri më 1453, kur sulltan Mehmeti II Pushtuesi, pushtoi kryeqytein e saj Kostandinopojën - Stambollin e sotëm.
Në bazë burimeve historike, ndër Gjytetet (vendbanime të moçme), përkatësisht lokalitetet arkeologjike, më të vjetra të komunës së Vushtrrisë janë:
1.Viciana(Vushtrria),
2.Lumkuqi (Samadrexha),
3.Gjyteza (Smrekonica)
4.Gjyteti (Dubovci),
5.Rrafshmiri (Pestovë),
6.Manzaj (Svaraçaku)
7.Bletaja (Stanovc i Epërm),
8.Breglumi (Stanovc i Poshtëm)
9. Shallëci.
Përveç këtyre, mund të ketë edhe shumë vendbanime të tjera të hershme, të cilat literatura i heshtë. Sipas Bedri Xhemës, drejtor i Muzeut në Vushtrri, deri mo sot, në Vushtrri me rrethinë janë zbuluar rrethë 22 vende arkeologjike, të cilat nuk janë hlumutuar shkenctarisht.
Eksponate arkeologjike në Gjytet
Prej të gjitha Gjyteteve (vendbanime të vjetra pararomake të përmendura më lart, një ndër më të vjetrit konsiderohet Lumkuqi, që fatëkeqësisht nuk është gërmuar në pikëpamje arkeologjike. Lokaliteti i Lumkuqit i takon periudhës së kalimit nga koha e Bronzit (2.100 –1.200) në kohën e Hekurit (1.200 para L.K.), dhe është ngritur nga fisi ilir i dardanëve. Më pastaj,eksponate arkeologjike janë gjetur edhe brenda në qytetin e Vushtrrisë. Për eksponatin në fjalë nuk di se ku gjendet sot (ndoshta mund të ketë marrë okupatori serb) dhe cilës periudhë i takon. Sipas disa shkencëtarëve, Kalaja e Vjetër e Vushtrrisë, nuk i takon mesjetës, por antikitetit. Gjithënjë sipas këtij qëndrimi, edhe nëqoftëse kjo kala është (ri)ndërtuar në Mesjetë, sigurisht se është ndërtuar në themelet e Kalasë së Vjetër. Nga të gjitha gjytetet e lartpërmendura, vetëm Gjyteti (Dubovci), fatbardhësisht është gërmuar pjesërisht në pikëpamje arkeologjike. Sot nuk dimë ku gjendet tërë lënda arkeologjike e zbuluar në Gjytet. Mirëpo, studiuesja Edi Shukriu, në librin e saj, “Dardania Paraurbane”, në dy faqe të librit të saj, jep pjesë të eksponatit arkeologjik të zbuluar në Gjytet.
Sipas studiueses në fjalë, vendbanimi i fshatit Gjytet i përket shekujve VI-V para lindjes së K. Hulumtimet arkeologjike në vendbanimin e Gjytetit u bënë në vitin 1988. Gërmimet i bëri Z. Nedeljkoviq, kustos i Muzeut të Kosovës. Kur flasim për zbulimet arkeologjike në Gjytet, duhet ta kemi parasysh faktin se ky lokalitet arkeologjik nuk është i vetmi në Kosovë dhe vise të tjera shqiptare. Kështu, zbulime arkeologjike janë bërë edhe në Karagaç të Zhitkocit, Bajë të Pejës, Bardh i Madh, Bernicë etj. Eksponati arkeologjik i zbuluar në këto lokalitete, ka ngjashmëri me eksponatin e zbuluar në Gjytet si për nga forma e punës ashtu edhe për nga koha e lokaliteteve (shekujt VI-V). Përveç kësaj lokaliteti i Gjytetit është në qendër të katër lokaliteteve tjera në fjalë (shih harten arkeologjike). Nga çka u tha më sipër, mund të përfundojmë se eksponati i zbuluar në Gjytet është prodhim i mjeshtrit dardan.
Lokaliteti Vecl(i)anum në kohën romake
2. Periudha mesjetare (V – XV) - Në dokuentet mesjetare qytetin antik Viciana e ndeshim me këto emertime: Voliçiter, Vuolcitern, Vuolatern, Volcitern, Vozitrin, Vocytrin, Vucetarno, Vulcetarno, Vucitarnouo, Vlçetren, Wolfsdorne (sipas Arnold fon Harfit), Veltscherin dhe Busitrin (sipas atlasit të Sprenirit), dhe trajta të përafërta.
Nga të dhënat onomastike-historike, si dhe nga fondi i më së 200 fjalëve të ruajtura nga leksiku bimor del se Dardania ishte një nga vatrat e formimit të arbërve (shqiptarëve) dhe gjuhës së tyre. Këtej, duke u ngjitur prej antikiteti të vonë në mesjetën e hershme, disa qytete të Dardanisë, në kuadrin e tyre edhe Vushtria, mbetën edhe më tej qendra të njohura të jetës ekonomike, si dhe ndërlidhëse në transmetimin e kulturës materiale e shpirtërore të lashtësisë dardane në mesjetën arbërore.
Në shekujt V - VII territori i Vushtrrisë me rrethinë, sikurse edhe trevat e tjera iliro-arbërore u përballën me dyndjet e popujve “barbarë”, të cilët vinin nga veriu dhe lindja. Për periudhën e “dyndjes së popujve” burimet e shkruara janë mjaft të rralla dhe përbëhen nga kronikat bizantine. Historianët tonë të djeshëm dhe të sotëm, për shkaqe të vështirësive që dalin nga komplementimi i burimeve, nuk e kanë trajtuar pothuaj fare këtë çështje. Edhe lënda tjetër burimore, arkeologjike e etnologjike është e pamjaftueshme.
Sipas Jahja Drançollit, burimet e kohës dëshmojnë qartë për karakterin plaçkitës dhe shkatërrues të invaduesëve sllavë. Sipas tij, në ekspansionin e vitit 550, “barbarët” bartën me vete plaçkë të madhe në njerëz, kafshë dhe një sasi të madhe të çfarëdo thesari. Siç njohtonte Prokopi, vazhdon autori në fjalë, “shumica e madhe e sllavëve” u paraqitën në Ilirik, pra edhe në trevën e Vushtrisë në vjeshtën e vitit 551, ku mbetën një kohë të gjatë “duke zënë shumë robër dhe duke plaçkitur çdo gjë”. Me gjërat e plaçkitura ktheheshin në vendin e tyre përtej Danubit. Si pasojë e këtyrer sulmeve, një numër i qyteteve, sipas të gjitha gjasave edhe Vushtria, u dëmtuan rëndë.
Me qenë se perandorit bizantin me origjinë dardane Justiniani I (527-565) i mungonte një ushtri e fortë dhe ekonsoliduar mirë, dhe me qëllim të frenimit të vendosjes së fiseve sllave dhe avare në Ballkan (Iliri), ngriti sisteme të dendura fortifikatash gjatë kufirit verior dhe e shtriu atë në brendësi. Sipas burimeve të kohës ky perandor ngriti 80 kështjella përqark kufirit dhe 370 në brendësi deri në Greqi të Jugut. Vetëm në Dardani ndërtoi 8 dhe rindërtoi 61 kështjella. Kërkimet arkeologjike të kryera në vite të fundit kanë treguar se gjatë shek.V-VI-të në Dardani janë ndërtuar një varg kështjellash, që një numër i konsideruar i tyre nuk përfshihen në listën e atyre kështjellave, që sipas Prokopit janë ndërtuar ose rindërtuar nga perandori Justinian. Njëra ndër kështjellat, e cila gjendët në listën e kështjellave të rindërtuara të Prokopit, ishte edhe Bessiana. Për kështjellen Besiana, J. Drançolli shkruan: “Βεσαιανα, sipas Tabula Peutingeriana është e njejtë me Viciano-n (duke i vërtetuar dy shkronja të para të mbishrimit në tabelë Vi > Ve = Βε). Beclano (greq. Βεκιανον), sipas “Kosmografisë” të Anonimit të Ravenës (gjeograf italian i shek. VII-VIII-të), si dhe Ουελλανις, sipas Ptolomeut (gjeograf dhe matematikan i shek. II-të), janë të njejtë me një qendër, emri i mirëfilltë i të cilës ishte Vizianus (- um?), gjë që shihet edhe nga një mbishkrim i vitit 211, në të cilin lexojmë “stationis Vizi (ani)”. Viciano, përkatësisht Vizianus, sipas të gjitha gjasave është Vushtrria e sotme. Ky argument me gjasë i pakontestueshëm, si në aspektin gjuhësor dhe në aspektin historik, së paku do t’i kundërshtojë pikëpamjet se, monumentet historike mesjetare, që ruhen edhe sot e gjithë ditën në Vushtrri e rrethe, qenkanë ngritur në kohën e sundimit nemanjid ose edhe më vonë në kohën e sundimit të kryezotërinjëve rasianë Vojinoviq dhe Brankoviq. Janë pikërisht një varg qytete dhe kështjella të Kosovës së sotme, dëshmi e vazhdimësisë së jetës të nisur në antikitetin dardan, përkatësisht ilir”.
Me një fjalë, Kalja e Vushtrrisë nuk është ndërtuar në shekullin XIV nga familja aristokrate “serbe” e “Voinoviqëve”, por është ndërtuar në shekullin VI. Pra, kjo kala i takon periudhës së perandorit bizantin me origjinë ilire, Justinianit I. Kalatë mesjetare kryesisht janë të formës së rrumbullaktë, derisa kalatë e kohës së vjetër janë të formës katërore. Kjo kala në rrënoja, edhe sot ruhet në qytetin e Vushtrrisë. Sistemi fortifikuas i tij ruan një bazë kënddrejtë (me dimenzione: 32,80 x 32,75 m.) dhe ishte e rrethuar me kulla. Sot, ajo nuk ka ruajtur shemën kompozicionale të mëparshme, si dhe as format arkitektonike dhe funksioanale konstruktive. Përveç rrënojave të bedeneve mbojtëse, ka mbetur në gjendje të mjerushme edhe kulla dykatëshe. Kulla ruan bazë katrore me dimemzione 11,35 m. X 11.65 m. Për murosje të mureve mbrojtëse, si dhe të kullës është përdorur materiali i gurit.
Në Vushtrri me rrethinë ekziston një numër i madh vendbanimeve dhe i sistemeve fortifikuese, të cilat nga vendësit njihen si toponime: gjytet, qytezë, gradinë, kala, kështjellë, hisar. Këto vendbanime datojnë kryesisht nga periudha parahistorike, paraqytetare e qytetare ilire, nga periudha romake, bizantine dhe osmane.
Gradinën që e përmendëm më sipër e ndeshim në veri të fshatit Samadrexhë, 8 km. në lindje të Vushtrrisë. Edhe sot shihen relikte të mureve dhe të qeramikës, të cilat shtrihen në një hapësirë prej 500 X 200 hapash. Në pjesën veriore të Gradinës ruhet një pus i murosur, të cilit i ka humbur pothuaj çdo gjurmë. Ndërkaq, në Reçan, fshat në anën veriore të Vushtrisë, gjenden gërmadha të lashta, të cilat popullsia vendore i quan “Gjytet”, që do të thotë, kështjellë. Nuk dihet a janë këto rrënoja të ndonjë kështjelle dardane ose të periudhës mesjetare.
“Gradina” në Samdrexhë
Kur është fjala për sulmet e fiseve barbare, që vinin nga veriu dhe lindja, është për të vënë re se banorët autoktonë, përveç sistemit të fuqishëm të fortesave, nuk zotëronin forca të mëdha në mënyrë që të parandalonin me efikasitet sulmet avare e sllave. Në anë tjetër, komandantëve bizantinë nuk ua tërhoqën vëmendjen shumë këto sulme shkatërruese e plaçkitëse, meqë atëbotë ata qenë të angazhuar në Itali. Këtu ishin futur duke kaluar nëpërmjet “maleve ilire”.
Gjatë sundimit të perandorit bizantin Herakël (610-649) pothuajse përfundimisht u vendosën në Iliri fiset sllave dhe avare (turke). Për këtë periudhë nuk kemi të dhëna të mjaftueshme për fatin e Vushtrrisë. Por, ruajtja e kalasë së vjetër, si dhe nga zbulimet arkeologjike, dëshmojnë se Bessiana-Viziana mbijetoi sulmet shkatërruese të “barbarëve” për të vazhduar jetën në mesjetë e deri në ditët e sotme.
Përkundër sulmeve të parreshtura të barbarëve, dhe vendosjes së tyre në trevat e Dardanisë, popullata autoktone (ilirët – arbërit), arritën ta ruajnë etnikumin e vet. Kështu ndodhi edhe me fatin e Vushtrrisë.
Në aspektin fetar gjatë mesjetës së hershme, treva e Vushtrrisë ishte nën jurisdiksionin kishtar të papatit, ndërkaq në aspektin administrativo-juridik ishte e lidhur me Perandorinë Bizantine. Pas ndarjës së kishave (në kishën katolike dhe ortodokse) me 1054, pjesërisht mbeti kjo trevë nën ndikimin e papatit. Pushtimet e shtetit të Rashës nga kapërcyelli i shek.XII në Kosovë, patën për pasojë edhe ndërrimin e strukturës fetare të Vushtrisë.
Me kartën e Banjskës (Mitrovicë), respektivisht kartën e Shën Shtjefënit (1313-1318), jo shumë larg nga Vushtrria, është themeluar një nga pronat më të mëdha kishtare të Rashës mesjetare. Manastirit i janë dhënë rreth 75 fshatra e parafshatra, 9 katunde me mbi 500 familje baritore. Pasuritë e këtij manastiri gjendeshin në Kosovë rreth Banjskës, si, treva e Sitnicës (ku përfishihen disa fshatra të Vushtrisë), Zveçani; më pastaj Fosna, Plava, Zeta, dhe veriu largët pranë lumit Sava. Pjesa më e madhe e vendbanimeve mesjatare të shënuara në Kartën e Banjskës kanë ruajtur emërtimet e veta si fshatra, parafshatra ose si toponime në sinoret e vendbanaimeve të tjera. Një pjesë e madhe e pronave të pasurisë së Banjskës gjendën në rrethet e afërta të Vushtrrisë, Trepçës, Zveçanit e Mitrovicës dhe të largëta të Manastirit.
Në bazë të kartës së Banjskës, mbreti i Rashës Millutin i dhuron Manastirit të Shën Shtjefënit këto fshatra rreth Sitnicës: Mihaliç (Mirash, 8-9 km. në jug të Vushtrrisë), Glavotin (Gurakuq, 11 km. në jug të Vushtrrisë), Plemetin (ndërmjet Llapit dhe Sitnicës), dhe Strofci (në kartë Strelce, 12- 13 km. në jug të Vushtrrisë; në perëndim të këtij fshati shihen themele të një kishe, që sipas njoftimeve të banorëve të këtij fshati, në afërsi të tij, në kohë të moçme kanë ekzistuar 7 kisha. Ka mundësi që aty, ku edhe sot ruhën rrënojat, dikur kishte qenë kisha e Shën Nikollës, e cila dëshmohet sipas dokumenteve të vitit 1419. Fshati në fjalë, aso kohë zotëronte shumë mikrotoponime, si, proni i Muzaqëve, etj.). Po në këtë kartë përmendet edhe lokaliteti Gllog (Gllogovina, e vendosur mbi shkrepa të Çiçavicës, në perëndim prej fshatit Trimor). Përveç këtyre, përmendet edhe “moçali i Prilluzhës” (gjithësesi në afërsi të Priluzhës së sotme), më pastaj “rruga e Prishtinës”, “krahu i Qyqavicës”, si dhe fshati Polanc (Polac). Në njërën ndër krisobulat e Deçanit (nga viti 1330) përmendet edhe fshati Kuzmini te Sitnica. E ndeshim këtë fshat sërish edhe në një akt që mban datën e vitit 1410. Ndërkaq, në kartën e Dushanit, të vitit 1346, përmendën: Pantina (6 km. në veriperëndim të Vushtrisë), Bençuku (në dokumente osmane e gjejmë në trajtën Bençuj) dhe Banjska (një lokalitet ku janë gjetur gjurmë të antikitetit-gypa kanalizimi, sot gjendet 4 km. në veri të Vushtrrisë, që sipas emrit i gjason Banjskës së Mitrovicës, nga mesi i shek. XIV përmendet kisha e Shën Nikollës. Fshati mori emrin nga një burim me ujë të nxehtë). Përveç fshatrave që dalin në kartëdhuratat e sunduesve nemanjidë, në dokumente paraosmane e gjejmë edhe fshatin Gumnishtë (12-13 km. në veri të Vushtrrisë; ky fshat të përkujton në fshatin Gumnista, të cilin e ndeshim në vitin 1430, në librin e borxhlinjëve të bujarit raguzan me origjinë shqiptare M. Llukari), Samadrexha ( 5-6 km. në lindje të Vushtrrisë, e njohur për darkën me komandantët pjesëmarrës në Betejën e Kosovës. Sipas legjendës, këtu është varrosur trimi i betejës në fjalë Milosh Kopiliqi), Cecelia (7- 8 km në verilindje të Vushtrrisë, e cila përmendet në dokumente raguzane nga mesi i shek. XV-të), Zhilivoda, Skrovna, e ndonjë fshat tjetër. Vargu i fshatrave të trevës së Vushtrrisë na del gjithësesi më i plotë në defterin osman nga viti 1455.
Me qenë se Jahja Drançolli njihet si një ndër medievistët më të mirë në Kosovë dhe Shqipëri, të dhënat për hsitorinë e Vushtrrisë në periudhën mesjetare kryesisht arrita t’i siguroj nga të dhënat e publikuara nga ky autor.
Me rivendosjen e administratës bizantine në trevat e Rrafshit të Dardanisë dhe më gjerësisht, zhupani i Rashës ka qenë më larg në veri të trevës së Vushtrisë. Se Rasha ka qenë larg Rrafshit të Dardanisë gjatë shek. XI-XII, dëshmojnë edhe shkrimet e shkrimtarëve të kryqëzatorëve të para, të cilët kishin kaluar edhe nëpër trojet arbërore. Depertimi i parë i Rashës për në Dardani fillon në vitin 1091, e që ndërlidhet drejtpërsedrejti edhe me rrethet e Vushtrisë. Në këtë periudhë, Vukani, zhupani i Rashës pushtoi dhe dogji Lipjanin, depërtoi në drejtim të Shkupit dhe në trevën e Tetovës, meqë rast bëri shkatërrime të mëdha. Në drejtim të vendeve të sulmuara ishte nisur vetë perandori bizantin Aleksi, më qëllim që ta rikthente Lipjanin, si dhe trojet e tjera të pushtuara nga zhupani i Rashës. Pasi që u informua për ekspeditën e perandorit bizantin Aleks Komneni, Vukani iku në Zveçan (qytezë në trevën malore të Zigonit në kufi midis tokave romeje dhe Dalmacisë). Fushata e perandorit përfundoi me një armëpushim. Para se të këthehej në Kostandinopjë, Aleks Komneni i lë trupat që të rindërtojnë qytetet. Këtu, me gjasë do të ishte dashur të përfshihet edhe kështjella e Vushtrisë, të cilën e përmendëm më sipër. Armëpushimi ndërkaq, nuk zgjati as plot një vjet. Zhupani Vukan nuk rrinte i qetë. Invadimi i ri i bizantinëve synonte kah veriu i Rrafshit të Dardanisë. Kundruall Zveçanit, bizantinët ndërtuan një fortifikatë, por u thyen keq. Me të informuar për disafatën, Aleks Komneni u nis që “sërish të rimëkëmbte kështjellat e shkatërruara për t’i kthyer në gjendje të mëparshme”. Këtë herë zhupani Vukan qe i detyruar t’i dorëzojë prandorit bizantin edhe pengjet. Luftimet rreth Zveçanit zgjatën edhe në gjysmën e parë të shek. XII-të. Fati i kësaj kështjelle, në këtë kohë mbeti krejt i panjohur. Mirëpo, kështjella në fjalë, si pikëmbështetje ushtarake, ruajti edhe më tej vendin kyç në luftë për Rrafshin e Dardanisë, e në veçanti, trevat ku bashkohen Sitnica e Ibri. Këtej, te fshati Pantinë në rrethe të Vushtrrisë, më 1168 zhupani i madh Stefan Nemanja u gjendë përball ushtrisë bizantine, e cila në përbërje kishte frankë, turqë dhe mercenarë të tjerë. Bizantinëve u ishin bashkuar edhe banorët e këtyre anëve, të cilët më shumë e preferonin sundimin bizantin, sesa sundimin e Nemanjës. Gjatë betejës njëri nga vëllazërit e Stefan Nemanjës u mbyt në Sitnicë. Fitorja ishte e Nemanjës, por zhupani në fjalë ende nuk e kishte shtrirë pushtetin mbi trevën e Vushtrisë.
Luftimet kufitare midis princërve rasianë dhe perandorëve bizantinë për trojet e Rrafshit të Dardanisë dhe trojet të tjera shqiptare një kohë të gjatë nuk dhanë ndonjë rezultat të dukshëm. Hipja e Stefan Nemanjës në krye të zhupanisë së Rashës dhe kriza e rëndë që rrëmbeu Bizantin, ndikuan dukshëm në ndryshimin e hartës politike të Ballkanit. Invadimi më serioz i zhupanisë së Rashës në Rrafshin e Dardanisë, në Maqedoni dhe Zetë nisi pas betejës së Pantinës. Siç njofton biografia e Shën Savës kushtuar babait, Stefan Nemanja: “Mori nga bregdeti vendin Zeta me qytete; nga Rabani (Arbëria-J.D.) të dy Pultët, ndërkaq nga toka greke mori Patkovën (territor i Gjakovës së sotme - J.D.), Fosnën, Kostërcin dhe Dërshkojën (treva këto të rrethit të Pejës dhe të Drenicës së sotme -J.D.); Podrimën, Sitnicën, Llapin dhe Lipjanin...”. Ndërkaq sipas biografisë së Stefanit të Kurorizuar, babai tij (Stefan Nemanja) kishte pushtuar të dy Pultët, trevën e Prizrenit, Rrafshin e Dardanisë dhe trevën e Zetës me qytetet: Shasin, Ulqinin dhe Tivarin. Sipas të gjitha gjasave Nemanja këto qytete i rrënoi “dhe famën e tyre e mbuloi me shkretim”.
Me fitore të përmendura familja Nemanja mori epërsinë nga kapërcyelli i shek. XII mbi gjithë Rrafshin e Dardanisë. Territori i Vushtrisë, bashkë me Trepçën dhe Zveçanin, tashmë, duke qenë nën sundimin e një shteti me pushtet qendror të fuqishëm, përveç aspektit ekonomik, kishte humbur pothuaj terësisht atë rëndësi gjeostrategjike që e kishte pasur gjatë shek. XI-XII, meqë në shekujt e ardhshëm (XIII-XIV) sunduesit e rinj nemanjidë, caqet e pushtimeve të tyre i kishin drejtuar në Bizant dhe treva të Arbërisë së mesme dhe jugore.
Dobësimi i pushteti qendror, posaqërisht pas disfatës së perandorit Dushan (1355) dhe Betejës së Maricës (1371), si dhe pavarësimin e kryezotërinjëve rasianë e arbër gjatë kohës së sundimit të Uroshit V, fillon shpërbërja e shteti nemanjid. Sipas burimeve, Vushtrria nën sundimin nemanjid për herë të fundit përmendet në një kartë të Uroshit V, të vitit 1365. Në bazë të kësaj karte, Vushtria gjendej ende nën sundimin e dinastisë nemanja.
Pas vdekjes së Dushanit (1355) ndikimi i familjeve fisnike shqiptare ishte rritur shumë, sidomos i familjes Balshaj, të cilët, sipas të gjitha gjasave kanë sunduar Kosovën, pra edhe Vushtrrinë. Prandaj, është shumë e dyshimt se Vushtrrinë, sikur edhe Zveçanin dhe Trepçën e sunduan një kohë ca më të gjatë kryezotërinjët Vojinoviqi e zhupani Nikollë Altomanoviqi.
Vetëm në varësinë e osmanëve kryezotërinjtë rasianë mundën të vendosnin edhe më pas zotërimet e tyre në Kosovë. Nuk është e rastit që emri i Vuk Brankut, si sundimtar i këtij rajoni mungon fare në dokumente të kohës. Me përjashtim të njoftimit për vdekjen e tij, ato nuk ruajnë asnjë detaj tjetër për të. Si sundimtar të Kosovës atë nuk e përmend as K. Filozofi (një shkrimtar i oborrit të despotit rasian) dhe as biri tij despot Gjergj Branku deri më 1445. Kjo ndodhi sepse vetëm më 1392-1395 ai mundi ta përfshijë tërë Kosovën nën sundimin e tij si vasal i osmanëve. Edhe Lazarajtë, kuptohet me ndihmën e osmanëve si vasal të tyre, u vendosën aty nga viti 1397. Në këto rrethana u konsolidua më tej ndërgjegja e popullsisë shqiptare në Kosovë.
Si sundimtar i pjesëve të Kosovës, Gjergj Balsha ishte njëri ndër personazhet kryesorë të ndeshjës vendimtare midis aleancës së krishterë dhe ushtrisë osmane, e cila u zhvillua në qërshor të vitit 1389 në vendbashkimin e dy lumenjve, Llap e Sitnicë në rrethe të skajshme të Vushtrrisë. Betjea e Kosovës nga historiografia dhe politika ditore serbe është fallsifikuar fund e krye, tërësisht për të pasur njëfarë “mbështetje” të “arsyeshme” për të pushtuar Kosovën. Fallsifikimet më të mëdha filluan gjatë shekullit XIX, kur dihej se sundimit osman në Ballkan po i vie fundi. Meqenës, si në çdo periudhë, edhe në shekullin XIX, Kosova ishte e banuar me shumicë absolute nga shqitarët, pushtetarët serbë nuk mund ta arysetonin qëllimin e tyre pansllavistë, kinse luftonin për “çlirimin” e serbëve të mbetur nën sundimin osman, atëherë i hyrën punës për të fallsifikuar historinë e Kosovës. Prandaj, ata thekësuan:
1. Kosova është “djepi” ku na u paska formuar shteti mesjetar serbë,
2. Atje (Kosovë) kinse gjenden kishat dhe manastiret e shenjëta “serbe”,
3. Se para 500 vjetëve “serbët” paskan luftuar kundër “turqëve” për të mbrojtur Kosovës,
4. Se aty, duke luftuar për Kosovën, paska vdekur car Lazari etj.etj.
Mirëpo, e vërteta është krejt ndryshe. Kjo betejë nuk është zhvilluar vetëm në mes të “turqëve” dhe serbëve”. Pastaj, ajo nuk ka pasur fare karakter kombëtarë, por kishte karakter fetarë. Prezencën e shqiptarëve, bilenë numër të kosiderueshëm e dëshmojnë fuqishëm burimet historike të kohës. Kështu, kronisti osman Idriz Bitlisi thekëson në mënyrë të veçantë pjesëmarrjen e 50.000 trupave shqiptarë me në krye Gjergj II Balshën. Kronistët osman, përveç pjesëmarrjes së Gjergjit II Balsha, thekësojnë ne këtë betejë morën pjesë edhe Theodhori II-të Muzaka, i cili mbet i vrarë në betejë, Andrea Gropa, Gjergj Kastrioti, gjysh i Skënderbeut.
Ajo që të tërheq më tepër vëmendjën këtu është se një varg burimesh të ruajtura, në mënyrë të drejtpërdrejtë, e ndërlidhin trevën e Vushtrisë me Betejën e Kosovës. Këtej, duhet thënë se, para ndeshjës vendimtare, kisha e Samadrexhës ishte nikoqire e darkës, ku princ Lazar Grebelani gostiti komandatët të krishterë. Po në këtë fshat, sipas legjendës është varrosur Milosh Kopiliqi. Sipas një tradite vendore, në Vushtrri kishte lindur kryetrimi i betejës Milosh Kopiliqi. Ekzistimi i fshatit Kopiliq në nahijen e Vushtrrisë, që paraqitet në defterin osman të vitit 1455, traditës popullore në këtë rast disi i jep frymë të një fakti historik. Rrjedhat e kësaj ngjarje të madhe inkuadruan trevën e Vushtrrisë edhe me Radiçin, një vojvodë e Zahumit dhe Dalmacisë, i cili pas disfatës në Kosovë, me trupa të veta gjeti strehim në Vushtrri.
Një çështje në vete lidhur me Betejën e Kosovës janë qarkullimi i apelativave ose i koncepteve “Arbëri” dhe “Dradani” në burime të kohës. Në fakt, disa pena të kohës, si p.sh., Filip de Mezièr (një kronist i betejës), spikat shtrirjen e konceptit të Arbërisë edhe në trevën e Kosovës. Pikërisht, ishte F. de Mezièr i pari, i cili në veprën e tij të shkruar në tetor 1389 pohonte se beteja u zhvillua në pjesët e Arbërisë: “...po në këtë vit [Murati] pësoi disfatë të madhe në pjesët e Arbërisë...”. Inkursionin e Muratit më 1389 e vendosin në një pjesë të Arbërisë edhe “Analet e Forlit”. Koncepti Arbëri në kontekst me Betejën e Kosovës zuri vend edhe në një kronikë ebraike. Sipas saj në betejë morën pjesë “edhe disa princa nga Arbëria”. Krahas apelativit Arbëria, Rasia, Sclavonia, që përdoreshin për trevën ku u zhvillua Beteja e Kosovës, shpesh ndeshim edhe apelativin Dardania, koncept që gjatë antikitetit përfshinte tërë trevën e Kosovës dhe pjesët e skajshme të saj, ku gjatë mesjetës jetonin pasardhësit e poullsisë së vjetër të ilirëve dardanë. Të tilla njoftime i ndeshim te humanisti shqiptar Martin Segoni, i cili si novobërdas dhe ipeshkv i Ulqini, e shikonte nga afër realitetin historic, ashtu si Marin Beçikemi, një humanist tjetër shqiptar. Apelative identike ofron edhe humansiti raguzan A. Cerva Tubero. Sipas tij, përkatësi dardane kishte edhe heroi i betejës Milosh Kopiliqi. Në këtë aspekt edhe Tubero, sikur edhe disa humanistë të tjerë të kohës kishte parasysh shqiptarët e Kosovës, pasardhësit e dardanëve të antikitetit. Më i drejtpëdrejtë rreth identifikimit të Dardanisë me Arbërinë është një kronikë greke, në të cilën pohohet pjesëmarrja e shqiptarëve të Kosovës në betejë “...luftëtarët nga dardanët e Arbnërisë”. Vargu i njoftimeve të këtilla është bukur i gjatë. Këtej, kjo lë vend që të kuptohet drejt karakteri arbëror i Kosovës, pra edhe i Vushtrrisë me rrethinë edhe në kohën kur u zhvillua beteja, aq më parë kur dihet se koncepti gjeografik, parimisht nuk e përjashton konceptin etnik.
Disfata e vitit 1389, duke e çorganizuar plotësisht shtetin rasian, u la fushë të lirë veprimi prijësve vendas më të fuqishëm. Nga mesi i shek. XV, Kosova ia tërhoqi vëmendjen edhe inspiruesve të kryqëzatës kundër osmane, prijësit hungarez Janosh Huniadit dhe Gjergj Kastriotit-Skënderbeut. Këtej, më 17-19 tetor 1448 Fushë Kosova u bë për të dytën herë mejdan midis aleancës së krishterë të udhëhequr nga Janosh Huniadi dhe ushtrisë osmane në krye me sulltan Muratin II. Shqiptarët në krye me Skënderbeun qenë në anën e aleancës së krishterë. Thirrjes së Huniadit për këtë kryqëzatë iu përgjigjë negativisht Republka e Venedikut, me pretekst se kishte halle me Skënderbeun në Shqipëri. Po ash, kësaj thirrjeje nuk iu përgjegj as despoti Gjuragj Brankoviqi, i cili arsyetohej se kishte bërë më parë marrëveshje me sulltanin. Lufta triditëshe mbaroi me disfatën e plotë të ushtrisë së krishterë. E veçanta e kësaj beteje për çështjën që e kemi në shqyrtim është se, ushtria e mbetur pas luftës, një pjesë, pasi që kishte marrë rrugë për në jug jo shumë larg Fushë-Kosovës, u ndesh me Skënderbeun që ishte nisur t’i bëhej shok lufte Huniadit; ndërkaq, pjesa tjetër në malët e Qyqavicës, në afërsi të Vushtrrisë, u përpoq me dukë Bogdanin, një stërgjysh i Pjetër Bogdanit të madh, përmes të cilit pa vështirësi do të shmangën rezikut nga trupat osmane që u shkonin pas.
Pas kësaj beteje, sipas tregimeve të vendit, në Vushtrri u ndërtua Xhamia e Gazi Ali beut dhe ajo e Karaman Ogullarit. Ka të ngjarë se, Gazi Ali beu është personalitet i njëjtë me Ali beun, i cili sundonte pjesët jugore të Despotisë së Rashës. Sipas marrëveshjes ndërmjet sulltan Muratit II dhe despotit Gjuragj Brankoviq, Vushtrria atë kohë i takonte osmanëve.
Pas Betejës së Kosovës, në disa qytete, si në Prishtinë, Vushtrri, Trepçë dhe Dmitrovicë (Mitrovica e sotme) u vendosën nëpunësit osmanë. Sipas burimeve me të cilat zotërojmë gjatë viteve 1389 – 1444, në Vushtri udhëheqës i pushtetit osman ishte Sabedin Pasha, pushtues i Novobërdës, i cili ishte edhe bejlerbeg i Rumelisë. Në vitin 1441 Sabedin Pasha në një korrespondencë me raguzanët përmend qytetin e Vushtrrisë. Ka të ngjarë se nga kjo kohë ai e kishte selinë në Vushtrri, që do të thotë se ky qytet atë kohë ishte qendër me rëndësi administrative. Ndërkaq, sulltan Bajazidi I, gruas së Vukut, Marës dhe fëmijëve u lë vetëm ca tokë te Vushtrria dhe Trepça, por me kusht, që në raste nevoje sulltanit t’u ofrojnë trupa ndihmëse. Nga kjo kohë, ruhen shumë relacione ndërmjet Marës dhe Qeverisë së Raguzës rreth mjeteve të depozituara më parë në Raguzë nga Vuk Brankoviqi. Korrespondencat e letrat ndërmjet Marës dhe fëmijëve të saj me qarqe të ndryshme raguzane, të cilat kryheshin në relacion Vushtri – Raguzë, ofrojnë njoftime për jetën e kolonisë raguzane në Vushtrri në gjysmën e parë të shek XV. Në këto burime ndeshim edhe dromca shumë interesante për jetën e brendshme, strukturën sociale, zhvillimin e konsullatave dhe gjykatave në qytetin e Vushtrrisë.
Ajo që tërheq më tepër vëmendjen në zhvillimin e Vushtrrisë gjatë periudhës mesjetare, është ngritja e kolonisë raguzane në këtë qytet. Prania e raguzanëve në Vushtrri, sipas dokumenteve të kohës, del më e dukshme nga fundi i shek. XIV dhe fillimit të shek. XV. Atë kohë në këtë qendër ndeshim një numër të konsiderueshëm të tregtarëve raguzanë. Madje, në pjesët jugore të despotatit, ku ekzistonte pushteti dualist osman dhe i vazalëve të tyre. Osmanët, për t’i tërhequr tregtarët raguzanë, që në vitin 1398 ulën detyrimet tatimore. Kështu, detyrimet në fjalë në Vushtri zbritën për 1/3. Mirëpo, sipas të dhënave burimore që dalin nga viti 1411, vërehet se doganierët e Vushtrrisë nuk i përfillnin fare risitë e vitit 1398, ata merrnin ende pagesë (taksë doganore) sipas transhës së vjetër doganore: ”më 29 septem.1411...Ali nostri dilecti dohaneri de la dohana de Volcitern (Red.- J.D) salutem. Perche li nostri mercadanti se lamenta che voy tolleti la dohana integra t non abateti el terço come e stado per lo passado. Per tanto ve comandemo che de qui avanti debiati abater et non tour la dohana integra et a quelli che haveti tolto rendeti indredo...”. Përmbajtje pothuaj identike ka edhe dokumenti që mban datën e 20 tetorit 1411, por përveç Vushtrisë aty zihet ngoje edhe dogana në Dobrevën e afërt: “... Al nobile et dileto ser Doymo de Spalato, Obrad Miloseuich salutem, Perche li nostri mercandanti se lamenta che non abateti el terço come stado usado, anci levati integramente la dohana de Vocitrin et Dobrievo (Red.- J.D.)...” Ndërkaq, në vitin 1414, në Vushtrri përmendet “dogana dhe farkëtorja për prerjën e monedhave”.
Në fillim të shek. XV në Vushtrri ishte edhe oborri i Brankoviqëve, gjë që ndikoi për ecejake më të shpeshta afariste të raguzanëve me këtë qytet. Në këtë aspekt, më 2.2. 1402, Këshilli Raguzan mori vendim që zonjës Mara (e veja e V. Branoviqit) dhe fëmijëve të saj t’u paguante njëfarë borxhi; u vendos po ashtu që pagesa të bëhej në Vushtrri. Nga kjo e dhënë dhe nga e dhëna e 29. 12.1405, kur zonja Mara dhuroi dokumentin (lëshuar nga zyra kancelarike e Vushtrrisë), lidhur me privilegjet e tregtarëve raguzanë në tokat e saja, të cilat ia kishte dhuruar sulltani, mësojmë se zonja Mara dhe fëmijtë e saj, gjatë dhjetëvjetëshit të parë të shek. XV, vepronin kryesisht në Vushtrri. Po nga ky vit (me 5.VI.1405) ndeshim edhe disa të dhëna interesante, si: konzullata e gjykata e Vushtrrisë, atë kohë e kishin selinë në Trepçën e afërt; Vushtrria zotëronte treg të pasur, ditë pazari dhe bujtina (“...Vignando in Vizitrin fossemo in un albergo...”), andaj, si e tillë, konsiderohej si koloni e fuqishme raguzane. Mirëpo, ajo që tërheq më tepër këtu vëmendjen, është se Vushtria ishte në kuadër të emërtimit Kosovë, që kishte zënë fill pas Betejës së Kosovës (1389). Është fjala për malet e Kosovës (boschi de Cossoua), diku në rrethet e Vushtrisë.
Me 22.4.1426 Vushtrria ishte bërë qendër ku u arrit marrëveshja ndërkombëtare ndërmjet Republikës së Venedikut (i përfaqësuar nga Allojz Donati) dhe Gjergj Brankoviqit, në emër të despotait të Rashës. Qëllimi i marrëveshjes ishte të qartësohen pozitat trashëguese të despotit rasian ndaj pronave të shtetit Balshaj, e që kontestoheshin nga Republika Venedikut. Konfirmimi i dispozitave të marrëveshjes u realizua sipas deklarateve të Gj. Brankoviqit dhe Fr. Kvirinit me 11.11.1426 në Drisht. Nga kjo e dhënë dhe shumë të dhëna të tjera, shihet se Vushtrria në shek. XV ka qenë qytet i rëndësishëm administrativ e tregtar me lidhje të fuqishme me Republikën e Raguzës dhe të Venedikut.
Epërsia osmane ndaj shteteve të Ballkanit pati për rrjedhojë edhe pushtimin e Kosovës. Në këtë aspekt, Vushtrria ra për herë të parë nën osmanët në vitin 1439, kur kishte rënë edhe Novobërda. Më në fund, Vushtrria, Novobërda, Trepça, Prishtina dhe pjesa më e madhe e Kosovës ranë nën sundimin e osmanëve më 1455.
Mbi Vushtrrinë dhe qytetet e tjera në kuadrin e shtetit të Rashës, kanë shkruar shumë studiues, në veçanti serbë. Mirëpo, për objektivitetin e deridikushëm veçohen Kostandin Jireçeku dhe M. Diniqi, sipas të cilëve disa qytete mesjetare të Kosovës (Novobërda, Prishtina, Prizreni, Vushtrria, Trepça, etj.) ishin heterogjene në aspektin etnik. Studiuesit e sipërcekur thekësojnë edhe ndikimin e raguzanëve, sasëve dhe kotorrasve në zhvillimin ekonomik, fetar dhe kulturor të këtyre qyteteve. Por, disa historianë serbë, sigurisht të ndikuar nga politika, dolen me teza pseudoshkencore, duke shfrytëzuar informacionet që dalin nga terreni dhe tradita e mjegulluar (duke mos i konsultuar fare burimet arkivore zyrtare) përfunduan gabimisht se në këto qytete, në periudhën paraosmane, ishin të pranishëm elementet e huaja etnike si: sasët, raguzanët, italianët, kotorrasit etj., derisa për elementin etnik “autokton” deklaruan se kishte vetëm “serbë”. Si mbështetje për konstatime Përfundimet e tilla u munduan t’i argumentojnë, përmes, si bie fjala:
1. Se në këto qytete u nxorrën shumë akte e diploma të sunduesëve mesjetarë rasianë;
2. Këto qytete ishin ndeja të përkohshme të sundimtarëve rasianë dhe
3. Në to pati oborre të sundimtarëve e të kryezotërinjëve rasianë.
Poashtu, morën si “dëshmi” edhe “prova” se kinse këto qytete, në burimet mesjatare, përmenden si qytete nemanjide. Të gjitha këto “argumente” nuk provojnë që të arrihet në një konstatim të këtillë, thot Jahja Drnaqolli. Në të vërtetë, sipas tyre mund të pohohet se këto qytete qenë për një kohë relativisht të gjatë (shek. XIII- fillimet e shek.XV-të) nën pushtetin e mbretërve dhe kryezotërninjëve serbë, qenë ndeja të përkohshme të tyre dhe bënin pjesë në kuadrin shtetëror nemanjid dhe në to u nxorrën akte e diploma të ndryshme. Mirëpo, këto të dhëna nuk provojnë në asnjë mënyrë se ato, në aspektin etnik, ishin qytete serbe apo kryesisht serbe. Gjithësesi, nuk ka dyshim se edhe në to kishte element etnik serb, por që ky element paraqiste një pakicë të parëndësishme, derisa shumica e populates ishte shqiptarë.
Në monografinë Vushtrria – Viciana me rrethinë, botuar nga Kuvendi Komunal i kësaj komune më 2003, profesor Skënder Rizaj na ka sjellë të dhëna shumë interesante, disa nga të cilat po i paraqesim. Për qëndrimin e autorit në fjalë, rreth etimologjisë së toponimit Viçitrinë, kemi folur më herët.
Meqë Viçitrina ndodhet në Fushën - Rrafshin e Kosovës, atëherë është e natyrshme që të zihet ngoje edhe etimologjia e toponimit Kosovë. Toponimi Kosovë, daton nga koha e vjetër dhe e mesme, si dhe ka mbijetuar deri në ditët tona. Pra, ka etimologji pellazgjike – ilire – shqipe. Megjithatë, historiografia serbe edhe këtë emërvend përpiqet për ta serbizuar. Me fjalë të tjera pansllavistët, qofshin ata serbë apo shqiptarë, këtë toponim e nxjerrin nga fjala serbe kos m (pl. kosovi) zool. Mullizezë,-a f. mullenjë. Pra, sipas këtyre, toponimi Kosovë do të thotë: vendi i mullenjëve, më saktë vendi i serbëve, të cilët e kanë pagëzuar këtë territor në gjuhen e vet – serbishte.
Njëherë e përgjithmonë duhet ta kuptojmë se gjuha serbe është krijuar artificialisht nga Vuk Karaxhiqi në shekullin XIX. Para këtij shekulli nuk ka ekzistuar fare serbishtja. Serbishtja e Vuk Karaxhiqit është formuar duke marrë huazimet nga ilirishtja – shqipja, greqishtja, latinishtja, osmanishtja, boshnjakishtja, vllahishtja.
Në fillim me emrin Kosovë quhej një qytet xehetar, metalurgjik, i cili është shkatërruar nga ushtria austriake më 1690.
Ky qytet, ku tregtonin edhe tregtarët e huaj: dubrovnikasit (raguzianët), venedikasit, osmanllinjtë etj., gjendej në rrëzë të malit Kopaonik, në afërsi të burimit të lumit Llab. D.m.th. në afërsi të Podujevës së sotme.
Kosovë: kos-o-vë = vendi o i pjerrët.
Kos: adj. i (e) pjerrët
O: o (oshtë, ashtë, është)
Vë: vend, - i m.sh. –e, -et. Hapësirë a sipërfaqe tokësore, tokë e kufizuar a pjesë toke që ka veçori të caktuara fizike e gjeografike; truall; zonë. Vend malor.
Prandaj, qyteti Kosova ishte pjesë toke e pjerrët që ndodhej në rrëzë të Llabit ose Albanikut, d.m.th. në rrëzë të alpeve (vargmaleve) që tani quhen Kopaonik. Do të thotë, serbët Albanikun e pagëzuan me emrin Kopaonik, kurse Kosovën e quajtën vend i mullenjve (Turdus merula), shpjegim ky madje i pranuar dhe i propaguar edhe nga disa shqiptarë pansllavistë. Por, këtë gënjeshtër të kulluar e ka hedhur poshtë biologu ynë i mirënjohur Eshref Saraçini, i cili duke u mbështetur në rezultate shkencore vërtetoj se mullenja nuk ka pasur e as nuk ka në Fushë-Kosovë, por ka në disa vise të Ferizajit, edhe ate në numër shumë të vogël.
Të ardhurat e Viçitrinës më 1455
Ispenxha (taksë) 5.496 (akçe)
Pjesa (e të ardhurave) e tregut 18.000 “
Nijabeti (taksë) 6.000 “
Një has-mulli 400 “
Ushuri (të dhjetat) i kopshteve 200 “
Ushuri i lirit 200 “
Tatimi (resim) i dergucave 200 “
Zgjojet 20 “
Një mulli 30 “
Gruri 300 lukna (Masë për matjen e drithit)
Elbi, tërshëra, thekra etj.. 280 “
Meli 30 “
Një has-vreshtë 130 çabra Një farë fuçie, një farë vozgu
Ushuri i vreshtave 250 “
Të ardhurat e përgjithshme ishin 45.186 akçe ose nga:
Gjithashtu, S. Rizaj, ka botuar një pjesë të vogël të defterit të sanxhakut të Viçitrinës të vitit 1487, të cilën ai e quan dëshmi e gjallë e qytetrimeve të “vdekura”. Dorëshkrimi i Defterit të Sanxhakut të Viçitrinës i vitit 1487, ka 2500 faqe të daktilografikuara. Përpjekjet tona kishin të bënin me krijimin e një metodologjie të re, me qëllim që kjo metodologji të shërbejë si model për botimin e deftereve osmane, të cilët janë, pa dyshim, dëshmi të gjalla të qytetërimeve të “vdekura”, sepse në këto deftere ruhen fanatikisht gjurmët e qytetërimeve të lashta: pellazgjike – ilire – romake – bizantine – osmane. Duke përdorur metodologji të re, këto deftere, që ishin deri më tani, plotësisht “memece”, filluan të fitojnë zërin e tyre, në memorjen e të cilëve deftere ruhen fanatikisht gjurmët e qytetërimeve prej kohës së profetit Adam e deri në kohët moderne.
Ky defter përfshin një sipërfaqe shumë të madhe, si: të Kosovës, të Maqedonisë, të Sanxhakut, të Serbisë së sotme, deri te Sofja, paraqet, në të vërtetë, tapinë e shqiptarëve mbi Ballkanin në përgjithësi, e jo vetëm të Kosovës së sotme, e cila, gjatë shekullit XIX dhe XX, është ngushtuar dhe stërngushtuar.
Sanxhaku i Viçitrinës ishte sanxhaku më i vjetër, pastaj territorialisht më i madhi; më i rëndësishmi në pikëpamje ekonomike, kulturore dhe strategjike i Perandorisë Osmane, sepse në këtë sanxhak kryheshin përgatitjet për pushtimet e mëtutjeshme osmane në drejtim të Evropës dhe ishin xeheroret kryesore (të arit, të argjendit, të plumbit…), ku preheshin monedhat osmane (të arit, argjendit dhe të bakrit).
Ky sanxhaku ndahej në pesë nahije (nënprefektura):1.Viçitrina, 2.Llabi, 3.Prishtina, 4.Morava dhe 5.Topolnica. Si njësi ushtarake e këtij sanxhaku ishte Mustahfizanit (Komandantit) të Kalasë së Novabrisë (Novobërdës).
Në bazë të defterit në fjalë në vet Viçitrinë ekzistonte një bashkësi myslimane me 43 shtëpi, dhe një bashkësi e krishterë, e cila ndahej në 4 mëhallë, me 116 shtëpi. Gjithsej ishin 159 shtëpi. Një nga banorët e Viçitrinës ishte Aliu, i biri i Zognos (Zogaj) Mehterit, i cili ishte pronar e një çiftllëku. Pra, ky ishte kusherini i Mehmet Zognos Pashës, i cili ishte pedagog i sulltan Mehmetit II dhe i Gjergj Kastriotit – Skenderbe dhe kryekomandant i ushtrisë osmane në pushtimin e Konstantinopojës (1453). Ky shënim dëshmon se Mehmet Zognos Pasha ishte me prejardhje nga Viçitrina. Pra, Mehmet Zognos (Zogaj) Pasha ishte një nga profesorët e Universitetit të Pallatit Mbretëror (Enderun Mektebi) në Edrene, ku arsimoheshin dhe edukoheshin princat osmanë dhe fëmijët e aristokracisë shqiptare (iç ogllan), siç ishte Gjergj Kastrioti, fëmijët e Dukagjinasve etj..
Në këtë defter nuk ka shenja të ekzistimit të serbëve, as në mesin e të krishterëve, të cilët ishin në shumicë, po as në mesin e myslimanëve, të cilit ishin në pakicë. Pra, serbë nuk kishte as në qytetin e Viçitrinës, po as në fshatrat e Sanxhakut të Viçitrinës.
Në fund të këtij studimi shumë serioz, Rizaj na jep edhe një fjalor shumë interesant krahasues të shqipes me pellazgjishten, të cilën po e paraqesim në vijim.
FJALORI KRAHASUES I GJUHËS-NËNË ME SHQIPEN-BIJË, SIPAS DEFTERIT TË SANXHAKUT TË VIÇITRINËS (1478)
Emërtimi sipas Zbërthimi përmes gjuhës Shqipe-Bijë
Gjuhës-Nënë
Ahnovci (760) Ana e ahut, ahishtë.
Arbanas (595) Katundi Arbanas; arbanas,-i; shqiptar.
Arbanas (979) Katundi Arbanas (tjetër); shqiptar.
Babënuse (220) Katundi i babës së nusës.
Badira (180) Vendi i badërave; bot. Bimë barishtore.
Banica (94) Banja; Burim termik, Ilixhe.
Banica (107) Banja: Burim termik; Ilixhe.
Banja (118) Banja: Burim termik; Ilixhe.
Banoj (66) Vend banimi; bujtinë.
Bari (266) Katundi Bari; bot. Bar,-i.
Barileva (269) Vendi ku lehet bari – sana.
Batlava (534) Bati (kurtha) e llavës së ujqve.
Becik (293) Vendi i becave (qengjave të vegjël).
Becini (279) Ana e becave (qengjave të vegjël).
Beranci (592) Ana e berave: ber,-i, sh. –a, -at.
Berkar (769) Ara e berqeve (lëvoreve të drunjve).
Berkovca (294) Vendi i berqeve (lëvoreve të drunjve).
Berkovca (295) Vendi i berqeve (lëvoreve të drunjve).
Berkovca (403) Vendi i berqeve (lëvoreve të drunjve).
Berkovca (698) Vendi i berqeve (lëvoreve të drunjve).
Bernica (260) Ana e berrave; berr,-i, -a, -at.
Bernica (605) Ana e berrave.
Bernica (628) Ana e berrave.
Bervenica (433) Vendi i berrave.
Bervenik (804) Vendi i berrave.
Bezhëbar (314) Vendi ku është bari i verdhë (bezhë).
Bishaj (108) Vendi i bishave; bish:ë, sh. –a, -at.
Bresnica (175) Ana e bresave; radhiqeve.
Bresnik (164) Vendi i bresave; radhiqeve.
Buajllofca (26) Buall,-i sh. j + llof-i (grykësi, llupësi). Ana e buajve grykës.
Bujanovca (492) Vendi i bujanave (pellgjeve).
Bujkovca (267) Vendi i bujqve; bujk,-u, sh. – bujq.
Bujnovik (150) Bujtinë; han; hotel.
Bur Nik (97) Vendi i Nikës burrë.
Danja (10) Mëhalla e Danit (në Viçitrinë), antroponim shqiptar.
Dolla (47) Doll-i; përrua.
Dollca (78) Dollca; përrua i madh.
Dom Nik (33) Manastiri i Dom Nikës.
Dranovca (409) Vendi i draut; mbeturishtë.
Dranovca (732) Vendi i draut; mbeturishtë.
Dranovci (278) Vendi i draut; mbeturishtë.
Drenica (213) Vendi i drerëve; dre,-ri, sh. –rë, -rët.
Drenovca (195) Vendi i drerëve.
Drenovca (200) Vendi i drerëve.
Druar (25) Druri i arrës; arr:ë, sh. –a, -at.
Druar (855) Druri i arrës; arr:ë, sh. –a, -at.
Druna (909) Ana e drunjve.
Dudmana (611) (Katundi) Dud-mana; dud:ë,-a; mani i zi.
Farancik (299) Farënishtë.
Firnica (282) Ana e firit (bimë barishtore).
Frasha (17) Frashër, bot. Dru ose shkurrë pyll.
Frashnik (24) Frashërishtë.
Frashtnik (182) Frashërishtë.
Fushnik (140) Fushë; vendi fushë.
Gadesh (4) Vendi i deshve.
Galica (256) Vendi i ulët.
Gobkova (50) Gobelë; pellg me ujë.
Gojëbuça (21) Gojë + buç,-i, zool. Gjarpër. Vendi i gjarpërit.
Gojëshena (22) Gojë + she,-u; Ana e sheut (përrua); Burimi i sheut.
Grabna (89) Ana e grapuar.
Grabovca (88) Grabofç,-i; mit. Qenie mitologjike.
Grabovca (159) Grabofç,-i; mit. Qenie mitologjike.
Graçania (105) Ana e graçuar (e fundosur) nga termeti (Ulpiana).
Gadishka (11) Vend i fortifikuar.
Grapca (80) Grapc/ë,-a; Vend i grapcuar.
Gurca (915) Gurinë.
Guri Kuq (44) Guri kuq.
Katun (911) Katun; katund; fshat (fushor).
Kërpa (109) Kërp, -i. Bimë barishtore njëvjeçare.
Kijeva (229) Vend i qeve; ka,-u, sh. qe, qetë; Vendi i kijeve.
Kijeva (249) Vendi i kijeve (qeve)/
Kijeva (250) Vendi i kijeve (qeve).
Kodrina (297) Kodrin/ë,-a.
Kodrina (298) Kodrin/ë,-a.
Kola (772) (Katundi i) Kolës.
Kotor (230) Vendi i kotorëve; të vegjlit e buallicave.
Krusheca (386) Ana e Krua-she-së.
Krushevca (444) Vendi i Krua-she-së.
Krushevica (614) Vendi i Krua-she-ve.
Krushevica (525) Vendi i Krua-she-ve.
Krushevica (624) Vendi i Krua-she-ve.
Krushevica (787) Vendi i Krua-she-ve.
Krushevinca (174) Ana e Krua-she-ve.
Kuçanvik (101c) Ana-vendi i Kuq; Tokë e kuqe.
Labiana (163) Ana e Lab-ve; Albania; Malësi.
Leshnica (178) Punishte e përpunimit të leshit (zhgunit).
Leshnica (391) Punishte e përpunimit të leshit (zhgunit).
Leshnica (621) Punishte e përpunimit të leshit (zhgunit).
Lisçik (870) (Katundi) Lisi; bot. Dru pyll i lartë.
Lopana (630) Ana a lopëve; lop:ë, -a, sh. –ë, -ët.
Lopca (384) Vendi i lopëve.
Lopviça (155) Vendi i lopëve dhe e viçave.
Lumca (132) Vendi ku kalon lumi i vogël; përrocka.
Lumca (318) Vendi ku kalon lumi i vogël; përrocka.
Llab (2) Allb (metatezë), Malësi.
Lluka (846) Lluka; Vendi me blinj.
Llukar (104a) Llukë, bot. Bli; Ara – vendi me blinj.
Llukkosh (16) Llukë, bot. Blli; kosh bliri.
Maja Kroni (360) Maja e Kruas.
Maja Kruas (521) Maja e Kruas.
Malaj (117) Vendi malor; antroponim.
Malshenca (783) Ana – vendi i shesë së malit.
Marku Gjini (594) (Katundi i) Mark Gjinit.
Mazdar (119) Arë e punuar: ugar.
Mira Ruga (356) Rruga e Mirë.
Mirëbuça (397) Buça (bushtera) e mirë.
Morava (4) Mora-va: vau i lumit; lum në rrafshinë.
Nuhë Nika (157) (Katundi i) Nuhë Nikës.
Orla Zi (292) Vendi i orllit të zi.
Panjoma (177) Vend i thatë; pa drunj të njoma.
Pater Gjini (524) (Katundi i) Pater Gjinit.
Pendë Uj (407) Pendë lumi (liqeni).
Pendë Uja (412) Pendë lumi (liqeni).
Prishtina (3) Anë e prishtë; Vend i rrënuar nga termeti (sh.VI).
Prudanca (18) Përroi i Danit.
Pulatna (471) Ana e pulave.
Pusna (747) Ana e pusit; pus,-i, sh.-e,-et.
Resnik (121) Vend i resave, gathave.
Rezall (166) Vendi i rrëzave.
Rushevci (394) Vreshta; Vendi i rrushit.
Rushica (894) Vreshta; Ana e rrushit.
Rushmanovci (344) Vendi i rush-manave.
Saranxha (15) Saranxhë; Stërnë uji.
Seliva (20) Seli; Vendi a ndërtesa e një syreje.
Sfuqana (19) Ana e sfurqit, bërxhikut.
Stançik (158) Vendi i stanit.
Stralla (283) Vendi i strallit; gur shkrepës.
Strallca (258) Vend i strallit; gur shkrepës.
Sut Mali (13) Sut Mali; Drenushë mali.
Shalci (23) Shal/ë; Vendi i shalave; Saraçhane.
Tërgovishta (10a) Vend tregu.
Tushila (42) Tush/ë.-a, zool. Lloj mëllenje.
Ujëramca (389) Vend e ujëvarëses.
Ujëramca (390) Ujëvarë.
Ushela (255) Vendi i ushelës (kasollës së vogël).
Ushivca (358) Vendi i ushezës (kasollës së vogël).
Vërnica (708) Verrishtë.
Viça (68) Viç,-i, sh.-a.
Viçina (563) Ana e viçave.
Viçitrina (1) Trina e viçave.
Zallokuqana (214) Ana e zallit të kuq.
Siç shihet, në monografi ka, me të vërtet, të dhëna shumë serioze. Por, për shkaqe absulutisht qesharake, kinse kjo monografi na qenka pas botuar “ilegalisht”, institucionet përkatëse ende nuk i kane paguar punëtorët dhe autorët që përgatiten ”kuranin” e Vushtrrisë”. Nëse, disa individëve karrierist, nuk ju përlqen kjo monografi, pse ata nuk botojnë një tjetër monografi edhe më të mirë. Kjo veq sa do ta zhvillonte edhe më shumë studimin historik të kësaj komune. Për çudi, në vitet 70-ta të shekullit XX ishte formuar një Këshill për hartimin e monografisë së këtij qyteti. Ishte thënë se ai këshill kishte përgatitur rreth “700” faqe për botim. Por, këto “700” faqe kurrë nuk e panë dritën e botimit, derisa autorët për “përgatitjen” e kësaj monografie i kishin marrë paratë para kohe, edhe ate kogja të majme. Ndërkaq, në fillim të shekullit XXI, u formua Këshilli për hartimin e kësaj monografie. Puna u krye. Monografia doli, edhe ate në afat rekord (2 vite). Por, për çudi ndodhi diqka e pazakont. Autorët kurrë nuk u paguan. Arsyetimi i vetëm është se autorët nuk na paskan bërë kontratat paraprake. Qfarë kontrate ma të madhe dojnë ata, se monogrfia e dalur, të cilën e kanë në shtëpi, e dhurojnë dhe e shfrytëzojnë për çdo ditë. Si duket, është bërë traditë që papunëtori të shpërblehet derisa punëtori të ndëshkohet.
Në pyetjen e një qytetari vushtrrias, në një fushatë parazgjedhor në Vushtrri (nëntor 2007), drejtuar Muharrem Shabanit, se pse ky nuk po i kryen obligimet ndaj autorëve të monografisë, ai ishte përgjigjur:”Se kur është botuar monografaia, unë (Muharrem Shanabi) nuk kam qenë kryetar...!!!”. Sipas dokumenteve komunale, Muharrem Shabani, kryetar i komunës së Vushtrrisë, ishte në periudhën 2001 – 2007, duke përjashtur tre muaj që ishte shkarkuar në vitin 2004. Ndërkaq monografia u përgatit në periudhën korrrik, 2001 – 16 qershor 2003. Muharrem Shabani, si kryetar komune që ishte, u ftua në promovimin e monografisë (16 qershor 2003) si dhe mori 10 ekzemplarë të kësaj monografie, në cilësinë e kryetarit.
Nuk ka diskutim që Vushtrria në shekjjut XV – XVI, ishte ndër qyetet më të mëdha të Ballkanit. Ishte qendër e një sanxhaku shumë të madh në aspektin gjeografik dhe shumë të rëndësishëm në aspektin gjeopolitik. Po ashtu, në kuadër të këtij sanxhaku ishin edhe disa vende shumë të pasura me xehe.
Ballina e Defterit të Sanxhakut të Viçitrinës i vitit 1487
II. HISTORIA E VICIANËS - VUSHTRRISË
1. Periudha antike - Historia ështe shkencë, përkundër se shumë mundohen ta shkatërrojnë atë, përkatësisht ta dhunojnë. Dhe kur tentohet të dhunohet apo kur dhunohet më saktë, atëherë ajo gjithësesi duhet të mbrohet, e kur mbrohet edhe sulmon, e kur sulmon edhe vret përkatësisht shkatërron. Atëherë, njerëzit ndalen për një moment dhe pyesin: Çfarë kemi bërë që na përfshiu ky kader? Ndalen dhe mundohen ta gjejnë shkakun apo arsyen e shkatërrimit të vetvetës. Parashikimet biblike dhe kuranore pak a shumë janë duke u realizuar. Kjo nuk po ndodh pse Perendia dëshiron të ndodh ashtu, por pse njerzitë me vetëdije të plotë po e vrasin vetvetën. Sot çdo herë diskutohet për ngrohjen globale, luftërat civile, luftërat ndërmjet shteteve apo popujve të ndryshëm, varfërinë, sëmundjet e pashëruseshme, korrupcionin, kriminalitetin etj.. Por askush nuk ndërmerr masa konkrete për t’i parandaluar këto kataklizma që po e shfarosin njerëzimin. Kur gjërat shpërthejnë, atëherë është vonë që të ndërmirren masa për ndalimin e përhapjes së tyre.
Përkundër skepticizmit të disa studiuesve të fushës së historisë, tashmë është duke u pranuar teoria e rilindasëve (Jeronim De Radës, Pasho Vasës, Dora S’Istrias, Sami e Naim Frashërit, Kostandin Kristoforidhit etj.), se populli shqiptar rrjedh nga Pellazgët Hyjnor. Edhe sallnamet (Vjetarët) e Vilajetit të Kosovës, çdo herë e potencoin se shqiptarët rrjedhin nga Pellazgët.
Duke pasur parasysh burimet primare historike, fuqishëm vërtetohet se Viciana - Vushtrria është qytet dardan, mesjetar dhe modern. Por, disa “intelektualë” komunal, duke mos ditur se çfarë po bëjnë, konkretisht duke mos ditur se po e dhunojnë historinë e këtij qyteti, vendosën që Vicianën antike, përkatësisht Viçitrinën mesjetare, ta pagëzojnë me emrin Vushtrri!!! Unë, me sa kam vërjetur, fatkeqësisht edhe disa “intelekualë” komunal ishin në shërbim të udhëheqjes komunale në Vushtrri të periudhës shkurt, 2004 - 17 nëntor 2007, dhe nuk ishin në shërbim të profesionit të tyre, pra në shërbim të shkencës. Dhe pikërisht për këtë arsye ata nuk patën guxim ta mbrojnë të vërtetën historike. Ka edhe të tillë, që për inate dhe urrëjtje, nuk e pranon të vërtetën historike që e paraqet personi tjetër.
Me një elekuencë të shkëlqyer, zonja e ndier, mbesa e Ismail Qemalit, Nermin Vlora – Falaschi shkruajti:”E vërteta historike? Po ku qëndron e vëteta historike ndërsa gjithmonë ka vlerë vetëm versioni i më të foriti? Qytetrimet e të mundërve fundosen, për të ngritur lart atë të fituesve. Në këtë kushte, e vërteta historike qëndron në një garë të furishme për shpërthimin e kulturës në zërin e heshtur të tokës, e cila e len të dalin në dritë provat e pakontestueshme të një kulture me epërsi të plotë. Kur pasionet e njerëzve menjanohen dhe zhurma e armëve humbet në jehonën e vet, atëherë dalngadalë lulozojnë pjesë historike e dokumenta, që, me piksynim stilistik gjuhësor të tyre, e ndriqojnë të vërtetën historike”. Vallë a do të lihen ndonjëherë pasionte, emocionet, inatetet, revanshet, urrejtjet që i ka kapluar jo pak, disa intelektualë dhe lider politik shqiptarë. Shqipëria dalngadal po hynë në përvjetoin e njëqind të ekzistencës si shtet. Dhe, fatkeqësisht, ende nuk ka arritur të konsolidohet as ekonomikisht, as politikisht, as ushtarakisht. Jam i vetëdijshmë se një ndërë pasojat e një gjendje të tillë, janë copëtimet e kohëpaskohshme të trojeve shqiptare nga Fuqitë e Mëdha. Por, sot, a mundet dikush të fajësoj Fuqitë e Mëdha për korrupcionin, papjekurinë politike, demagogjinë, nepotizmin etj., që ka përfshirë faktorin politik dhe jopolitk gjiithshqiptarë?!! Sipas të dhënave të publlikuara nga një organizatë ndërkombëtare në fund të vitit 2007, nga 194 shtete, sa ka sot në botë, Shqipëria zënë vendin e tretë, ndërsa Kosova zënë vendin e katërt për korrupcion !!! Pra Shqipëria dhe Kosova në aspektin e korrupcionit kanë tejklauar shumë vende të Afrikës, Amerikës Latine dhe të Azisë.
Tshmë historiografia ka vertetuar se Viciana – Vushtrria është një ndër qytetet më të lashta, jo vetëm në trojet shqiptare por edhe në Ballkan dhe më gjërë. Kur erdhën romakët në Dardani (fundi i shkeullit I para Krishtit), Vicianën e gjetën si qytet të kosoliduar, dhe vetëm ia shtuan një sufiks latin UM, dhe e quajtën VICIANUM. Baza pellazgjike-ilire-shqipe Viciana, i mbeti.
Sa i përketë emërtimit të lokalitetit Viciana me sufiksin UM (Vicianum), këtu nuk ka diqka të veçant, për arsye se ata (romakët) nuk kanë pasur mundësi që të gjitha lokalitetet t’i emërojnë në gjuhën latine. Pak a shumë ndodhi edhe me rastin e emrëtimit Vuçitrn nga sllavët. Sikurse çdo dukuri në natyrë dhe në shoqëri, edhe gjuha është një fenomen i cili çdo herë zhvillohet dhe përsoset, pra në mënyrë evolutive ndërron. Prandaj në mesjetë nga Vicianë, qyteti u quajtë Viçitrinë. Në këtë formë (Viçitrinë) është regjistruar nga çatipët osman në shekullin XV, thotë profesor Skënder Rizaj. Meqë etimologjia e emrit të këtij qyteti ështe nga gjuha pellzage, atëhere edhe kuptimi i tij nuk mund të nxirret me asnjë gjuhë tjetër, përveq se me anë të gjuhes shqipe, si mbesë e pellazgishtës që është. Kështu, termi Vicianë, Viçitrinë kanë pak a shumë të njejtin kuptimin: Ana – Trina e Viçave. Dhe shihë, meqë nuk po tingëlllon “mirë” në veshë, ky emërtim mijavjeqarë nuk u pranua, dhe u vendos që Viciana të quhet Vushtrri!!! Por, sipas kësaj logjike, duhet t’ua ndërrojmë emrin edhe Deçanit (Ana e deshëve), edhe Thera(d)nës (Ana e therrave), edhe Kuqovës (Vendi i kuq), edhe Istogut (Stogu – tuba e sanës- me vnue një stog sane) etj.. Kështu, duhet ta lëmë anash shkencën, dhe në mënyre estetike, të gjejme emra përgdhelës për qytetet dhe fshatrat e Kosovës, si: Trandafil, Lulishte, Gjelbërishte, Shkëlqim, Vështrim, Lulzim, etj.
Studiuesi dhe shkencari i njohur amerikan George Fred Wiliams (1852 – 1932) thekëson se shqiptarët janë të vetmit që kanë ardhur deri më sot nga kjo race (pellazgët) e fuqishme parahistorike. Pastaj vazhdon:”Është e kotë të kërkosh etimologjinë e hyjnive të Greqisë në atë gjuhë (greqishten), kurse kuptimi i tyre del qartë shqip.Kaso, p.sh. do të thotëhapësirë-zbrazëti; Erebus – errësohet; Uranos – I-vran-os, vendi i reve; Zeus, Zaa, Zee, Zoot-zë, gjmim; Athina – E thëna; Nemesis – Në-mes; Mus[, Mosois, Mësues; Aphrodita – Afër ditës. Kur bota diturore të ketë mësuar shqip dhe të ketë nxjerrë nga toka reliktet e saj, atëherë do të rishikohen njohuritë homerike. Herodoti nuk dinte se emrat e heronjve të Homerit dilnin të qarta në pellazgjishten, ashtu si edhe studiuesit atnë ende nuk janë të ndërgjegjshëm se ata ruhen në shqipen e sotme. … Në shqipe gjejme: Agamemnon – Ai që mendon, Ajaks – I-gjaks, gjakderdhës; Hektor – Heq dorë, ai që qëllon me dorë; Primaos – Biri i amës; Akhilleu – I qiellit, qiellor; Odiseun – I udhës, udhtar; Ithaka – I thakët, i thyer; Troilos, Droili(os) – frikacak (dro)…Ç’pasuri e madhe dijesh e prêt arkeologun kur toka shqiptare të hape thesaret e historisë së pellazgëve”, thekësoi Fred Williamsi.
Prandaj, nuk duhet pritur, dhe institucionet e Kosovës në përgjëthësi, dhe në këtë rast ato të Vicianës – Vushtrrisë në veçanti, duhet të organizojnë ekspedita hulumtuese arkeologjike, gjuhësore e etnologjike dhe qytetrimit pellzag t’i japin “shpirt”.
Njëherë e përgjithmonë duhet ta kuptojmë, se, toponimet dhe mikrotoponimet e kohës antike dhe deri diku edhe mesjetare, janë të natyrës bujqësore, blegtorale, shpezore, malore, ujore etj... Andaj, nuk është për të çuditur pse toponimet e Ballkanit, pra edhe të Kosovës, janë të një natyre të tillë, dhe se kanë origjinë pellazgjike. Kështu, edhe emrat e shumicës së fshtrave të komunës së Vushtrrisë janë me toponomi pellazge - ilire – shqipe. Të marrëm si shembull disa sosh: Dumnicë, Breznicë (komuna e Kastriotit), Fushnik (Nadakovci), Bruznik, Reznik, Shallc, Strofc, Prenkonicë (Smrkeonicë), Bal(l)incë, Vernicë, Pantinë, Vilancë, Pestovë, Maxhunaj, Druar, Ceceli, (S)amadrexh, Bukosh, Kollë, Gumnishtë, Ropicë, Skromë, Shtitaricë, Akrashticë, Zogorie etj..
Ti zbërthejmë përmes gjuhës shqipe:
Dumnicë (Dum – Dom; Nice – Nikë = Dom Nika – Priftë)
Breznicë (Brez-vijë, kufi; Nicë – Nika = Vija, kufiri që i ndan Nikajt).
Fushnik (Fush – Fusha; Nikë – Nika = Fusha e Nikajve). Me këtë formë si duket në shekullin e XV, është quajtur Nadakovci.
Bruznik (Bruz-Buzë, afër; Nika = Buzë Nikajve)
Reznik (Rez – Rreze, Nika – Nika = Rreze Nikajve)
Smrekonicë (Smreko – formë e deformuar për Prenk; o – është, Nicë – Nika = Prenka o (është) i Nikajve – i Krasniqajve). Duhet kuptuar se forma NIK(Q)AJ është demunitiv për emrin e fisit të KRASNIQAJVE (Kras – krasit, pastëron arën nga therrat dhe e bënë të punueshme; NIKA – emër ilir në formën e krishter).
Shallc (Shal – Shala; c – prapashtesë ilire)
Strofc (Strof – Strall; c – prapashtesë ilire). Shumica e banorëve të këtij fshati deklarojnë se janë nga Strellci (Stralli) i Deçanit. Prandaj, vendbanimin e ri e quajtën Strofc, që ka lidhshmëri të plotë gjuhësore me emërtimin Strellc.
Balincë (Bal – Ball; Incë – metatezë e termit Nicë – Nika = Ball Nikajve)
Vërnicë )Vër – Varre; Nicë – Nika = Varret e Nikajve)
Pantinë (Pan – Shumë; Tinë – D(T)eon apo perendi = Vend i shumë perëndive). Duhet të jepet një sqarim. Në kohën ilire, besimi fetar kryesiht isht politesit, në shumë perëndi.
Maxhunaj (Maxhunaj – Mexh, kufi. Ne mes të Domnikës dhe Fushnikut shtrihet një territor që quhet Maxhunaj, d.m,th. mexha, kufiri në mes të këtyre dy lokaliteteve.
Druar (Dru – Dru; Ar – Ara, vend – Vendi apo ara ku ka shumë dru)
Ceceli (Xehërore)
Bukosh (Bu – term osman, përemër dëftor, që në shqip d.m.th. ky apo kjo; kosh – koshi)
Kollë (Ko(u)llë – Kullë, ndërtesë e fortifikuar).
Akrashticë (Akra – Njësi për matjen e tokës; Shticë – shtegë = Shtegu ku bëhej matja (ndarja) e tokës në atë zone).
Shtitaricë (Shtit – Shtegë; Ari – ara; c-prapashtesë ilire = Shtegu i arës)
Zogorie (Zog – Zog; ori – ara, vendi = Ara apo vendi ku rrinë zogjët)
Siç po shihet shumica e emërave të fshatrave të komunës së Vushtrrisë janë me origjën pellazge - ilire – shqipe. Në këtë fushë vërejmë edhe një fenomen interesant, që na e bënë mendimin tonë shumë më të fuqishëm, përballë atyre që dyshojnë në këtë drejtim. Kështu, disa vendbanime të pjesës veriperëndimore janë të lidhur me toponimin Shticë – Shtegë, ndërsa pjesa juglindore me termin Nicë – Nikaj.
Gjatë zbërthimit etimologjik të vendbanimeve ilire në Vicianën – Vushtrrinë e sotme, përmes gjuhës shqipe, nuk pretendojmë të “shqiptarizojmë” toponime latine, greke, slave, osmane etj. Shkenca e mirëfilltë nuk ka të bëjë me shkrime të zbukuruara në mënyrë artistike, por ka të bëjë me analizë, stëranalizë dhe sinkronizim të të dhënave gjuhësore, arkeologjike, historike dhe etnografike. Në mungesë të këtyre burimeve të dorës së pare, përdorim metodën komperative. Kështu, përveç toponimeve të komunës së Vicianës – Vushtrrisë, përmes gjuhës shqipe kuptojmë edhe emrat e qyteve tjera të Ilirisë në përgjëthësi dhe të Dardanisë (Kosovës) në veçanti, për të cilët janë pajtuar shumë studiues të huaj.
Ulpiana (qytet antik afër Prishtinës, i shkatërruar nga tërmeti katastrofik i shekullit VI) - Ulpitinjë (Hithna);
Shkupi – Shkipetar (shqiptarë),
Naissusi (Nishi) –(Na)Issusi (Isa, Jezusi - Emri i profetit Isa, Jezus Krishtit),
Mona (Lublana) – Em Ama (Nëna); Ona – Jona = Ama e jonë,
Omla (Lumë në Kroaci) – Emël (Uji i atij lumi është i ëmbël),
Tuna (Danubi) = Rrebesh i madhë uji (edhe sot populli e shpreh një thënje “Të vraftë Tuna”). Në Gjerdapë, kufiri në mes Serbisë dhe Rumanisë, gjendet rrebeshi i madhë i Tunës (Danubit) etj.
Vardari (Lumë në Maqedoni dhe Greqi), Vard {(V)Bard(h)} = Bardh. Në gjuhët sllave, zakonisht në vend të germës B, e përdorin germen V. Për shembull Bizantit sllavët i thonë Vizanti.
Ibër (Lum në Mal të Zi dhe në pjesën veriore të Kosovës) – I ( i ), Bër {(Bar(dh)} = I bardhë.
Lombardia (Krahinë në Italinë veriperëndimore) – Lom (lum), Bardia (bardhë) = Lumi i Bardhë. Zakonisht lumenjët janë pagëzuar sipas ujit që kanë. Meqë në kohën antike dhe mesjetare, ndotja e ujërave në lumenjë ka qenë shumë e vogël, atëherë edhe uji i atyre (lumjëve) ka qenë i bardhë. Por për të dalluar emërtimet, për të mos pasur kofuiztet, gjejgjësisht për të specifikuar secilin lum, janë bërë edhe ndryshime të pjesshëme gjuhësore.
Kështu është e pamundurë që të gjithë këta emra të mos kenë lidhshmëri më gjuhën shqipe, derisa në mënyrë shkencore është konstatuar se dardanët (fis ilir) janë parardhës të shqiptarëve të Kosovës. Po ku qëndron e vërteta historike, thotë Nermin Volra – Falaschi, derisa gjithmonë ka vlerë vetëm versioni i më të fortit.
Studiuesit serizoz të historisë, gjuhës dhe kulturës shqiptare, në mënyrë decidive shperhin konkluzionin, se të studiosh civilizimet e hershme të Ballkanit, e mos të studiosh gjuhën, historinë dhe kulturën shqiptare, është njësoj si të studiosh ligjet e një vendi, e mos t’ia studiosh kushtetutën.
Prandaj, qelësi i civilizimeve të lashta ballkanike e bile edhe mesdhetare, është pikërisht gjuha dhe kultura e shqiptarëve. Ilirologu i njohur nga Kroacia, arbëreshi i Zarës, Aleksandër Stipqeviqi, thotë se ekspertëve të cilët dëshirojnë të jenë të mirëfilltë në ilirogji sot u është e domosdoshme që ta mësojnë edhe gjuhën shqipe. Pra, të studiosh historinë e Ballkanit, e mos të studiosh ilirët, atëherë rezultati i këtyre studimeve do të jetë baraz me zero, tha Stipqeviqi. Ndërkaq, studiuesi i njohur Anton Mayeri në librin – fjalorin e tij Die Sprache der alten Illyrier (Fjalët – shprehjet e vjetëra ilire), toponimet Viziana, Viciana, Vicianum i radhit në kuadër të fjalëve ilire (shqipe). Edhe studiuesi i njohur, Kosta Kostiq, Vicianumin e konsideron si Viçitrinën, Vushtrrinë e sotme.
Toponimi Viciana, me disa prapashtesa, në disa raste edhe pa prapashtesa, përmendet në shumë harta të vjetëra evropiane, si: Tabula Peutingeriana, Piri Reis, G. Gastaldi, G. Mercator, G. de L’Isle etj.
Në Maqedoni (rrethi i Kumanovës) janë zbuluar disa mbishkrime, në të cilat flitet edhe për stacionin VIZIANUM. Në mbishkrim janë të skalitura shkronjat (shih foto 1); VIZ – IANA. Si duket ky mbishkrim simbolik, ka shërbyer si orientim i kahjes së rrugës SCUPI (Shkup) – VICIANA (Vushtrri) ose një lloj shenje e komunikacionit të sotëm. Mbishkrimi në fjalë i takon shekullit II. Ky mbishkrim është riprodhuar, transkriptuar dhe përgatitur nga Prof. dr. Jahja Drançolli dhe Mr. Izet Miftari. Meqë ky mbishkrim ka vlerë të madhe edhe në apektin heraldik, i propozova administrates komunale (shkurt 2004) që ta zgjedhi si emblemë të qytetit. Por, propozimi i im nuk u përkarh. Ky mbishkrim nuk është punim i dorës sime, por është punim i dorës së dardanëve. Jahja Drançolli dhe unë kryem vetëm një obligim moral. Prandaj, nuk është dashur të refuzohet një emblemë afër 2.000 vjeqare, për shkak se unë nuk isha pjesë e pushtetit të atëhershëm apo të atyre subjekteve politike që ishin në pushtet. Nermin Vlora – Falschi thekësonte se shkenctari duhet të jetë qytetar i botës. I tillë pretendojë të jem edhe unë. Prandaj ende punojë si arsimtar i historisë në një shkollë fillore, duke “mos” pasur mundësi të më gjejnë ndonjë vend pune nëpër institutet hulumtuese të Kosovës, edhe pse për këtë jam munduar shumë herë. Por, në shumicën e rasteve, shkenctarëve u imponohet të jenë në shërbim të politikës. Andaj, të tillët kanë arritur të sistemohen nëpër vende përkatëse të punës, megjithëse kanë shkelur parimet e shkencës së mirëfilltë.
Foto 1
Edhe në mbishkrimin e mëposhtëm (foto 2) Vicianumi është i skalitur si CINIA, që në këtë rast mungojnë dy germat e para [VI (cinia)]. Sa i përket mungesës së dy germave të para, mund të themi se guri është i dëmtuar apo thyer. Kurse, në rastin fjalës CINIA – CIANI, nuk kemi të bëjmë me asgjë tjetër, vetëm me metatezën e germave NIA në ANI, sikurse në rastin LAB në ALB.
Foto 2
Gjatë kohës së sundimit të Perandorisë Romake (shekujt I – V), sikurse në vendet e tjera edhe në Vicianum filloi procesi i romanizimit, i kryer diku me dhunë e diku me anë të përhapjes së kulturës romake. Mirëpo, megjithë përpjekjet e pushtuesve romak për romanizimin e popullatës dardane në këtë qyetet, kjo nuk u arrit, dhe kështu dardanët arritën të ruajnë tërësinë e vet etnike.
Gjatë periudhës romake, në Daradni filloi të përhapet edhe rrjeti rrugor. Kështu nëpër Kosovë (Dardani) kalonin dy rrugë të rëndësishme në dy drejtime: verilindje – juperëndim (drejtimi Naissus – Lissus) dhe drejtimi veriperëndim - juglindje që lidhte Bosnën e Mesme përmes Vicianit se Scupin (Shkupin). Supozohet se rruga kryesore komunikative Naissus (Nish) – Lissus (Lezhë) kalonte afër Vicianës (Vushtrrisë) dhe sipas mendimit të shumës hulmtuesve, gjendej stacioni i rëndësishëm Viciana. Në Vicianë rruga në fjalë ndahej në drejtimet kah jugu (Ulpiana - Prishtina, Scupi - Shkupi), kah veriu (Mitrovca, Soçanica – Muinicipium D.D.) dhe kah perëndimi në drejtim të Therandës. Pra, siç shihet, Viciana ishte udhëkryq i rëndësishëm, që lidhte disa rrugë të tjera, po ashtu të rëndësishme. Në lidhje me ubifikimin e loklaitetit Vicianum, të përmendur në itinerarin “Tabula e Pejtingerit”, u munudua nga shumë shtudiues, që Vushtrrisë t’i mirret e drejta historike si qytet i lashtë që është, i njohur me toponimin Vicianum, dhe të vendoset diku në fshatin Uglar, përtej Prishtinës, në rrugën Prishtinë - Ferizaj. Por, tashmë është vertetuar se shumica e itinerareve nuk japin saktësi të prezantimit të stacioneve dhe lokaliteteve, për arsye se pozita e pikave nuk përcaktohej me anë të kordinatave. Këto itinerare ishin hartuar me urdhër të administratës romake, pra kishin për qëllim prezantimin e rrjetit rrugor të Perandorisë Romake, pastaj kishin karakter strategjik – ushtarak, nuk ishin të sakta në milatregues dhe verifikim të saktë të lokaliteteve. Duhet thekësuar se inxhinierët romak ishin hartues të përpikët të projekteve rrugore, të urave dhe kështjellave. Pushteti romak kishte ndërtuar rreth 80.000 km rrugë, që për kohën nuk ka qenë gjatësi e vogël, duke pasur parasysh se Perandoria Romake kishte rreth 16 milionë banorë. Kështu, në fund të shekullit I dhe në fillim të shekullit II, ishte ndërtuar rruga Selanik – Scup (Shkup) – Mitrovicë. Pjesë e kësaj rruge ishte edhe Vicianumi (Vushtrria). Prandaj, nuk ka diskutim që në këtë periudhë është ndërtuar edhe Ura e Gurit në Vicianë. Se Ura e Gurit nuk është monument mesjetar por antik, e kanë potencuar edhe disa arkeologë nga Shqipëria, Kosova dhe Serbia të cilët në vitet 70-ta të shekullit XX kanë bërë hulumtime arkeologjike në këtë lokalitet. Edhe në librin Kosova dikur dhe sot (1972), e cila është botuar tërësisht nën kontrollin rigoroz të pushtetit të atëhershëm serb, citohet se Ura e Gurit në Vushtrri (Vuçitërnë), është më e vjetër se shekullit XIV. Gjurmë të trases së rrugës Selanik – Mitrovicë janë zbuluar në Stanovc dhe Dobërllukë. Pra, Ura e Gurit në Vushtrri, sipas të gjitha gjasave, është ndërtuar në shekullin II. Në shekullin XIV, vetëm është zgjeruar, nga pesë harqe sa kishte, në nëntë harqe. Ndërtimi i këtyre 4 harqeve nuk është bërë nga familja arsitokrate “serbe” e Vojnoviqëve. Këto katër harqe i kanë ndërtuar arbërit mesjetar (shqiptarët) të ritit fetarë ortodoks. Në shekullin XIV nuk ka eksiztuar kombi serb, por besimi ortodoks serb. Kombi serb është formuar në fillim të shekullit XIX. Studiuesi i njohur A. Von Domaszewski kategorikisht e mbron qëndrimin e tij se Vicianumi antik ishte Vushtrria e sotme. Këtë mendim në fillim e kishte përkrahur edhe Nikolla Vuliqi, por që më vonë, sigurisht nën presionin e politikes, e kishte hedhur poshtë. Edhe studiuesi i shekullit XIX Kosta Kostiqi thekëson se Vushtrria në kohën antike quhej Vicianum. Edhe burimet osmane e fuqizojnë këtë konstatim. Tendenca që t’i humbet lashtësia këtij qyteti (Vushtrrisë) vazhdon edhe sot!!!
Në kuadër të stacioneve romake në veri të Kosovës, hynë edhe Soçanica në Mitrovicë. Sipas shumë studiuesve, nga Viciani deri në Soçanicë ka pasur vendbanime më të vogla, komplekse ndërtesash apo stacione termale etj.
Gjatë administrimit romak, në Dardani mori hov të madh zhvillimi i xehtarisë dhe metalurgjisë. Në këtë aspekt ndikuan shumë pasuritë nëntokësore të Dardanisë. Prandaj shumë dardanë të Vicianumit punonin nëpër shkritoret e metaleve të ngritura nga pushtuesit romakë. Të kësaj periudhe janë xehëroret e Shalës së Bajgores (Gumnishtë, Sllakovc, Ceceli, Skormë, Shilovicë, Mazhiq). Po ashtu, gjatë kësaj periudhe zhvillim të madh arriti arti dhe kultura në Vicianum.
Pra, siç e thekësuam edhe më lartë, ka shumë shkenctarë që mundohen ta gjejnë Vicianën antike në ndonjë lokalitet tjetër, pra ta largojnë nga Viçitrina (Vushtrria), derisa burimet primare, e kontestojnë kategorikisht këtë tendencë. Një pjesë e madhe e këtyre shkenctarëve, mundohen ta vertetojnë qëndrimin e tyre, duke u mbështetur në vetë emrin e qytetit, Vicianum. Sipas tyre toponimi Vicianum mund të kuptohet me anë të gjuhës latine, VICIA – CIVITA = QYTET. Por kjo tezë nuk mund të qëndrojë, sepse në bazë të kësaj analogjie, me këtë emër është dashur të quhen edhe shumë qytete tjera të formuara në kohën romake.
Duke pasur parasysh burimet dhe literatureën bazë, të cilat flasin për historinë e Kosovës të periudhës pararomake, mund të përfundojmë, se:
· Gjatë periudhës sa ekzistoi Mbretëria dardane, në Rrafshin e Kosovës ishte edhe qyteti me emrin Viciana
· Emri i qytetit nuk i takon priudhës romake (pas shekullit I para K.), por i takon kohës së para pushtimit romak, përkatësisht periudhës dardane
· Se në pikëpamje administrative, Viciana ka përfshirë një territor më të gjërë se sa që ka sot
· Popullsia e Vicianës në pikëpamje etnike ishte me origjinë ilire, përkatësisht dardane
· Gjuha të cilën e kanë folur vicianasit, ishte gjuha e vjetër shqipe, përkatësisht ilirishtja, bija e pellzgishtes
· Relegjioni ishte politesit, përkatësisht besim në shumë perëndi
· Degët kryesore të veprimtarisë ekonomike ishin: blegtoria, bujqësia, pemëtaria, kopshtaria, gjuetia, tregtia, zejtaria etj.
· Edhe pas depërtimit apo dyndjes kelte (shek. IV para K.) në Kosovë, popullata vendase arriti ta ruaj identitetin e vet si popull.
Në shekujtë III-IV, Perandoria Romake hyri në fazën e dekadencës. Në këtë mënyrë, nga veriu filluan të dynden fiset barbare si: vizigotët, ostrogotët etj. Këto fise depërtuan edhe në Dardani, duke shkatërruar dhe plaçkitur shumë qytete dardane. Prandaj, një fat të tillë kishte pësuar edhe Vicianumi. Për të shpëtuar Perandorinë Romake nga shkatërrimi, perandori Teodosi në vitin 395 ndau këtë perandori në dy pjesë:
1. Pernadoria Romake e Perëndimit me seli në Romë dhe,
2. Perandoria Romake e Lindjes ose Bizanti me seli në Kostandinopojë.
Andaj, Dardania dhe Vicianumi hynë nën administrimin e Perandorisë Romake të Lindjes, apo siç njihet edhe me emrin Perandoria Bizantine.
Derisa, më 476, Perandorinë Romake të Perëndimit e shkatërruan fiset gjermane, Perandoria Bizantine qëndroi edhe 1.000 vjet, deri më 1453, kur sulltan Mehmeti II Pushtuesi, pushtoi kryeqytein e saj Kostandinopojën - Stambollin e sotëm.
Në bazë burimeve historike, ndër Gjytetet (vendbanime të moçme), përkatësisht lokalitetet arkeologjike, më të vjetra të komunës së Vushtrrisë janë:
1.Viciana(Vushtrria),
2.Lumkuqi (Samadrexha),
3.Gjyteza (Smrekonica)
4.Gjyteti (Dubovci),
5.Rrafshmiri (Pestovë),
6.Manzaj (Svaraçaku)
7.Bletaja (Stanovc i Epërm),
8.Breglumi (Stanovc i Poshtëm)
9. Shallëci.
Përveç këtyre, mund të ketë edhe shumë vendbanime të tjera të hershme, të cilat literatura i heshtë. Sipas Bedri Xhemës, drejtor i Muzeut në Vushtrri, deri mo sot, në Vushtrri me rrethinë janë zbuluar rrethë 22 vende arkeologjike, të cilat nuk janë hlumutuar shkenctarisht.
Eksponate arkeologjike në Gjytet
Prej të gjitha Gjyteteve (vendbanime të vjetra pararomake të përmendura më lart, një ndër më të vjetrit konsiderohet Lumkuqi, që fatëkeqësisht nuk është gërmuar në pikëpamje arkeologjike. Lokaliteti i Lumkuqit i takon periudhës së kalimit nga koha e Bronzit (2.100 –1.200) në kohën e Hekurit (1.200 para L.K.), dhe është ngritur nga fisi ilir i dardanëve. Më pastaj,eksponate arkeologjike janë gjetur edhe brenda në qytetin e Vushtrrisë. Për eksponatin në fjalë nuk di se ku gjendet sot (ndoshta mund të ketë marrë okupatori serb) dhe cilës periudhë i takon. Sipas disa shkencëtarëve, Kalaja e Vjetër e Vushtrrisë, nuk i takon mesjetës, por antikitetit. Gjithënjë sipas këtij qëndrimi, edhe nëqoftëse kjo kala është (ri)ndërtuar në Mesjetë, sigurisht se është ndërtuar në themelet e Kalasë së Vjetër. Nga të gjitha gjytetet e lartpërmendura, vetëm Gjyteti (Dubovci), fatbardhësisht është gërmuar pjesërisht në pikëpamje arkeologjike. Sot nuk dimë ku gjendet tërë lënda arkeologjike e zbuluar në Gjytet. Mirëpo, studiuesja Edi Shukriu, në librin e saj, “Dardania Paraurbane”, në dy faqe të librit të saj, jep pjesë të eksponatit arkeologjik të zbuluar në Gjytet.
Sipas studiueses në fjalë, vendbanimi i fshatit Gjytet i përket shekujve VI-V para lindjes së K. Hulumtimet arkeologjike në vendbanimin e Gjytetit u bënë në vitin 1988. Gërmimet i bëri Z. Nedeljkoviq, kustos i Muzeut të Kosovës. Kur flasim për zbulimet arkeologjike në Gjytet, duhet ta kemi parasysh faktin se ky lokalitet arkeologjik nuk është i vetmi në Kosovë dhe vise të tjera shqiptare. Kështu, zbulime arkeologjike janë bërë edhe në Karagaç të Zhitkocit, Bajë të Pejës, Bardh i Madh, Bernicë etj. Eksponati arkeologjik i zbuluar në këto lokalitete, ka ngjashmëri me eksponatin e zbuluar në Gjytet si për nga forma e punës ashtu edhe për nga koha e lokaliteteve (shekujt VI-V). Përveç kësaj lokaliteti i Gjytetit është në qendër të katër lokaliteteve tjera në fjalë (shih harten arkeologjike). Nga çka u tha më sipër, mund të përfundojmë se eksponati i zbuluar në Gjytet është prodhim i mjeshtrit dardan.
Lokaliteti Vecl(i)anum në kohën romake
2. Periudha mesjetare (V – XV) - Në dokuentet mesjetare qytetin antik Viciana e ndeshim me këto emertime: Voliçiter, Vuolcitern, Vuolatern, Volcitern, Vozitrin, Vocytrin, Vucetarno, Vulcetarno, Vucitarnouo, Vlçetren, Wolfsdorne (sipas Arnold fon Harfit), Veltscherin dhe Busitrin (sipas atlasit të Sprenirit), dhe trajta të përafërta.
Nga të dhënat onomastike-historike, si dhe nga fondi i më së 200 fjalëve të ruajtura nga leksiku bimor del se Dardania ishte një nga vatrat e formimit të arbërve (shqiptarëve) dhe gjuhës së tyre. Këtej, duke u ngjitur prej antikiteti të vonë në mesjetën e hershme, disa qytete të Dardanisë, në kuadrin e tyre edhe Vushtria, mbetën edhe më tej qendra të njohura të jetës ekonomike, si dhe ndërlidhëse në transmetimin e kulturës materiale e shpirtërore të lashtësisë dardane në mesjetën arbërore.
Në shekujt V - VII territori i Vushtrrisë me rrethinë, sikurse edhe trevat e tjera iliro-arbërore u përballën me dyndjet e popujve “barbarë”, të cilët vinin nga veriu dhe lindja. Për periudhën e “dyndjes së popujve” burimet e shkruara janë mjaft të rralla dhe përbëhen nga kronikat bizantine. Historianët tonë të djeshëm dhe të sotëm, për shkaqe të vështirësive që dalin nga komplementimi i burimeve, nuk e kanë trajtuar pothuaj fare këtë çështje. Edhe lënda tjetër burimore, arkeologjike e etnologjike është e pamjaftueshme.
Sipas Jahja Drançollit, burimet e kohës dëshmojnë qartë për karakterin plaçkitës dhe shkatërrues të invaduesëve sllavë. Sipas tij, në ekspansionin e vitit 550, “barbarët” bartën me vete plaçkë të madhe në njerëz, kafshë dhe një sasi të madhe të çfarëdo thesari. Siç njohtonte Prokopi, vazhdon autori në fjalë, “shumica e madhe e sllavëve” u paraqitën në Ilirik, pra edhe në trevën e Vushtrisë në vjeshtën e vitit 551, ku mbetën një kohë të gjatë “duke zënë shumë robër dhe duke plaçkitur çdo gjë”. Me gjërat e plaçkitura ktheheshin në vendin e tyre përtej Danubit. Si pasojë e këtyrer sulmeve, një numër i qyteteve, sipas të gjitha gjasave edhe Vushtria, u dëmtuan rëndë.
Me qenë se perandorit bizantin me origjinë dardane Justiniani I (527-565) i mungonte një ushtri e fortë dhe ekonsoliduar mirë, dhe me qëllim të frenimit të vendosjes së fiseve sllave dhe avare në Ballkan (Iliri), ngriti sisteme të dendura fortifikatash gjatë kufirit verior dhe e shtriu atë në brendësi. Sipas burimeve të kohës ky perandor ngriti 80 kështjella përqark kufirit dhe 370 në brendësi deri në Greqi të Jugut. Vetëm në Dardani ndërtoi 8 dhe rindërtoi 61 kështjella. Kërkimet arkeologjike të kryera në vite të fundit kanë treguar se gjatë shek.V-VI-të në Dardani janë ndërtuar një varg kështjellash, që një numër i konsideruar i tyre nuk përfshihen në listën e atyre kështjellave, që sipas Prokopit janë ndërtuar ose rindërtuar nga perandori Justinian. Njëra ndër kështjellat, e cila gjendët në listën e kështjellave të rindërtuara të Prokopit, ishte edhe Bessiana. Për kështjellen Besiana, J. Drançolli shkruan: “Βεσαιανα, sipas Tabula Peutingeriana është e njejtë me Viciano-n (duke i vërtetuar dy shkronja të para të mbishrimit në tabelë Vi > Ve = Βε). Beclano (greq. Βεκιανον), sipas “Kosmografisë” të Anonimit të Ravenës (gjeograf italian i shek. VII-VIII-të), si dhe Ουελλανις, sipas Ptolomeut (gjeograf dhe matematikan i shek. II-të), janë të njejtë me një qendër, emri i mirëfilltë i të cilës ishte Vizianus (- um?), gjë që shihet edhe nga një mbishkrim i vitit 211, në të cilin lexojmë “stationis Vizi (ani)”. Viciano, përkatësisht Vizianus, sipas të gjitha gjasave është Vushtrria e sotme. Ky argument me gjasë i pakontestueshëm, si në aspektin gjuhësor dhe në aspektin historik, së paku do t’i kundërshtojë pikëpamjet se, monumentet historike mesjetare, që ruhen edhe sot e gjithë ditën në Vushtrri e rrethe, qenkanë ngritur në kohën e sundimit nemanjid ose edhe më vonë në kohën e sundimit të kryezotërinjëve rasianë Vojinoviq dhe Brankoviq. Janë pikërisht një varg qytete dhe kështjella të Kosovës së sotme, dëshmi e vazhdimësisë së jetës të nisur në antikitetin dardan, përkatësisht ilir”.
Me një fjalë, Kalja e Vushtrrisë nuk është ndërtuar në shekullin XIV nga familja aristokrate “serbe” e “Voinoviqëve”, por është ndërtuar në shekullin VI. Pra, kjo kala i takon periudhës së perandorit bizantin me origjinë ilire, Justinianit I. Kalatë mesjetare kryesisht janë të formës së rrumbullaktë, derisa kalatë e kohës së vjetër janë të formës katërore. Kjo kala në rrënoja, edhe sot ruhet në qytetin e Vushtrrisë. Sistemi fortifikuas i tij ruan një bazë kënddrejtë (me dimenzione: 32,80 x 32,75 m.) dhe ishte e rrethuar me kulla. Sot, ajo nuk ka ruajtur shemën kompozicionale të mëparshme, si dhe as format arkitektonike dhe funksioanale konstruktive. Përveç rrënojave të bedeneve mbojtëse, ka mbetur në gjendje të mjerushme edhe kulla dykatëshe. Kulla ruan bazë katrore me dimemzione 11,35 m. X 11.65 m. Për murosje të mureve mbrojtëse, si dhe të kullës është përdorur materiali i gurit.
Në Vushtrri me rrethinë ekziston një numër i madh vendbanimeve dhe i sistemeve fortifikuese, të cilat nga vendësit njihen si toponime: gjytet, qytezë, gradinë, kala, kështjellë, hisar. Këto vendbanime datojnë kryesisht nga periudha parahistorike, paraqytetare e qytetare ilire, nga periudha romake, bizantine dhe osmane.
Gradinën që e përmendëm më sipër e ndeshim në veri të fshatit Samadrexhë, 8 km. në lindje të Vushtrrisë. Edhe sot shihen relikte të mureve dhe të qeramikës, të cilat shtrihen në një hapësirë prej 500 X 200 hapash. Në pjesën veriore të Gradinës ruhet një pus i murosur, të cilit i ka humbur pothuaj çdo gjurmë. Ndërkaq, në Reçan, fshat në anën veriore të Vushtrisë, gjenden gërmadha të lashta, të cilat popullsia vendore i quan “Gjytet”, që do të thotë, kështjellë. Nuk dihet a janë këto rrënoja të ndonjë kështjelle dardane ose të periudhës mesjetare.
“Gradina” në Samdrexhë
Kur është fjala për sulmet e fiseve barbare, që vinin nga veriu dhe lindja, është për të vënë re se banorët autoktonë, përveç sistemit të fuqishëm të fortesave, nuk zotëronin forca të mëdha në mënyrë që të parandalonin me efikasitet sulmet avare e sllave. Në anë tjetër, komandantëve bizantinë nuk ua tërhoqën vëmendjen shumë këto sulme shkatërruese e plaçkitëse, meqë atëbotë ata qenë të angazhuar në Itali. Këtu ishin futur duke kaluar nëpërmjet “maleve ilire”.
Gjatë sundimit të perandorit bizantin Herakël (610-649) pothuajse përfundimisht u vendosën në Iliri fiset sllave dhe avare (turke). Për këtë periudhë nuk kemi të dhëna të mjaftueshme për fatin e Vushtrrisë. Por, ruajtja e kalasë së vjetër, si dhe nga zbulimet arkeologjike, dëshmojnë se Bessiana-Viziana mbijetoi sulmet shkatërruese të “barbarëve” për të vazhduar jetën në mesjetë e deri në ditët e sotme.
Përkundër sulmeve të parreshtura të barbarëve, dhe vendosjes së tyre në trevat e Dardanisë, popullata autoktone (ilirët – arbërit), arritën ta ruajnë etnikumin e vet. Kështu ndodhi edhe me fatin e Vushtrrisë.
Në aspektin fetar gjatë mesjetës së hershme, treva e Vushtrrisë ishte nën jurisdiksionin kishtar të papatit, ndërkaq në aspektin administrativo-juridik ishte e lidhur me Perandorinë Bizantine. Pas ndarjës së kishave (në kishën katolike dhe ortodokse) me 1054, pjesërisht mbeti kjo trevë nën ndikimin e papatit. Pushtimet e shtetit të Rashës nga kapërcyelli i shek.XII në Kosovë, patën për pasojë edhe ndërrimin e strukturës fetare të Vushtrisë.
Me kartën e Banjskës (Mitrovicë), respektivisht kartën e Shën Shtjefënit (1313-1318), jo shumë larg nga Vushtrria, është themeluar një nga pronat më të mëdha kishtare të Rashës mesjetare. Manastirit i janë dhënë rreth 75 fshatra e parafshatra, 9 katunde me mbi 500 familje baritore. Pasuritë e këtij manastiri gjendeshin në Kosovë rreth Banjskës, si, treva e Sitnicës (ku përfishihen disa fshatra të Vushtrisë), Zveçani; më pastaj Fosna, Plava, Zeta, dhe veriu largët pranë lumit Sava. Pjesa më e madhe e vendbanimeve mesjatare të shënuara në Kartën e Banjskës kanë ruajtur emërtimet e veta si fshatra, parafshatra ose si toponime në sinoret e vendbanaimeve të tjera. Një pjesë e madhe e pronave të pasurisë së Banjskës gjendën në rrethet e afërta të Vushtrrisë, Trepçës, Zveçanit e Mitrovicës dhe të largëta të Manastirit.
Në bazë të kartës së Banjskës, mbreti i Rashës Millutin i dhuron Manastirit të Shën Shtjefënit këto fshatra rreth Sitnicës: Mihaliç (Mirash, 8-9 km. në jug të Vushtrrisë), Glavotin (Gurakuq, 11 km. në jug të Vushtrrisë), Plemetin (ndërmjet Llapit dhe Sitnicës), dhe Strofci (në kartë Strelce, 12- 13 km. në jug të Vushtrrisë; në perëndim të këtij fshati shihen themele të një kishe, që sipas njoftimeve të banorëve të këtij fshati, në afërsi të tij, në kohë të moçme kanë ekzistuar 7 kisha. Ka mundësi që aty, ku edhe sot ruhën rrënojat, dikur kishte qenë kisha e Shën Nikollës, e cila dëshmohet sipas dokumenteve të vitit 1419. Fshati në fjalë, aso kohë zotëronte shumë mikrotoponime, si, proni i Muzaqëve, etj.). Po në këtë kartë përmendet edhe lokaliteti Gllog (Gllogovina, e vendosur mbi shkrepa të Çiçavicës, në perëndim prej fshatit Trimor). Përveç këtyre, përmendet edhe “moçali i Prilluzhës” (gjithësesi në afërsi të Priluzhës së sotme), më pastaj “rruga e Prishtinës”, “krahu i Qyqavicës”, si dhe fshati Polanc (Polac). Në njërën ndër krisobulat e Deçanit (nga viti 1330) përmendet edhe fshati Kuzmini te Sitnica. E ndeshim këtë fshat sërish edhe në një akt që mban datën e vitit 1410. Ndërkaq, në kartën e Dushanit, të vitit 1346, përmendën: Pantina (6 km. në veriperëndim të Vushtrisë), Bençuku (në dokumente osmane e gjejmë në trajtën Bençuj) dhe Banjska (një lokalitet ku janë gjetur gjurmë të antikitetit-gypa kanalizimi, sot gjendet 4 km. në veri të Vushtrrisë, që sipas emrit i gjason Banjskës së Mitrovicës, nga mesi i shek. XIV përmendet kisha e Shën Nikollës. Fshati mori emrin nga një burim me ujë të nxehtë). Përveç fshatrave që dalin në kartëdhuratat e sunduesve nemanjidë, në dokumente paraosmane e gjejmë edhe fshatin Gumnishtë (12-13 km. në veri të Vushtrrisë; ky fshat të përkujton në fshatin Gumnista, të cilin e ndeshim në vitin 1430, në librin e borxhlinjëve të bujarit raguzan me origjinë shqiptare M. Llukari), Samadrexha ( 5-6 km. në lindje të Vushtrrisë, e njohur për darkën me komandantët pjesëmarrës në Betejën e Kosovës. Sipas legjendës, këtu është varrosur trimi i betejës në fjalë Milosh Kopiliqi), Cecelia (7- 8 km në verilindje të Vushtrrisë, e cila përmendet në dokumente raguzane nga mesi i shek. XV-të), Zhilivoda, Skrovna, e ndonjë fshat tjetër. Vargu i fshatrave të trevës së Vushtrrisë na del gjithësesi më i plotë në defterin osman nga viti 1455.
Me qenë se Jahja Drançolli njihet si një ndër medievistët më të mirë në Kosovë dhe Shqipëri, të dhënat për hsitorinë e Vushtrrisë në periudhën mesjetare kryesisht arrita t’i siguroj nga të dhënat e publikuara nga ky autor.
Me rivendosjen e administratës bizantine në trevat e Rrafshit të Dardanisë dhe më gjerësisht, zhupani i Rashës ka qenë më larg në veri të trevës së Vushtrisë. Se Rasha ka qenë larg Rrafshit të Dardanisë gjatë shek. XI-XII, dëshmojnë edhe shkrimet e shkrimtarëve të kryqëzatorëve të para, të cilët kishin kaluar edhe nëpër trojet arbërore. Depertimi i parë i Rashës për në Dardani fillon në vitin 1091, e që ndërlidhet drejtpërsedrejti edhe me rrethet e Vushtrisë. Në këtë periudhë, Vukani, zhupani i Rashës pushtoi dhe dogji Lipjanin, depërtoi në drejtim të Shkupit dhe në trevën e Tetovës, meqë rast bëri shkatërrime të mëdha. Në drejtim të vendeve të sulmuara ishte nisur vetë perandori bizantin Aleksi, më qëllim që ta rikthente Lipjanin, si dhe trojet e tjera të pushtuara nga zhupani i Rashës. Pasi që u informua për ekspeditën e perandorit bizantin Aleks Komneni, Vukani iku në Zveçan (qytezë në trevën malore të Zigonit në kufi midis tokave romeje dhe Dalmacisë). Fushata e perandorit përfundoi me një armëpushim. Para se të këthehej në Kostandinopjë, Aleks Komneni i lë trupat që të rindërtojnë qytetet. Këtu, me gjasë do të ishte dashur të përfshihet edhe kështjella e Vushtrisë, të cilën e përmendëm më sipër. Armëpushimi ndërkaq, nuk zgjati as plot një vjet. Zhupani Vukan nuk rrinte i qetë. Invadimi i ri i bizantinëve synonte kah veriu i Rrafshit të Dardanisë. Kundruall Zveçanit, bizantinët ndërtuan një fortifikatë, por u thyen keq. Me të informuar për disafatën, Aleks Komneni u nis që “sërish të rimëkëmbte kështjellat e shkatërruara për t’i kthyer në gjendje të mëparshme”. Këtë herë zhupani Vukan qe i detyruar t’i dorëzojë prandorit bizantin edhe pengjet. Luftimet rreth Zveçanit zgjatën edhe në gjysmën e parë të shek. XII-të. Fati i kësaj kështjelle, në këtë kohë mbeti krejt i panjohur. Mirëpo, kështjella në fjalë, si pikëmbështetje ushtarake, ruajti edhe më tej vendin kyç në luftë për Rrafshin e Dardanisë, e në veçanti, trevat ku bashkohen Sitnica e Ibri. Këtej, te fshati Pantinë në rrethe të Vushtrrisë, më 1168 zhupani i madh Stefan Nemanja u gjendë përball ushtrisë bizantine, e cila në përbërje kishte frankë, turqë dhe mercenarë të tjerë. Bizantinëve u ishin bashkuar edhe banorët e këtyre anëve, të cilët më shumë e preferonin sundimin bizantin, sesa sundimin e Nemanjës. Gjatë betejës njëri nga vëllazërit e Stefan Nemanjës u mbyt në Sitnicë. Fitorja ishte e Nemanjës, por zhupani në fjalë ende nuk e kishte shtrirë pushtetin mbi trevën e Vushtrisë.
Luftimet kufitare midis princërve rasianë dhe perandorëve bizantinë për trojet e Rrafshit të Dardanisë dhe trojet të tjera shqiptare një kohë të gjatë nuk dhanë ndonjë rezultat të dukshëm. Hipja e Stefan Nemanjës në krye të zhupanisë së Rashës dhe kriza e rëndë që rrëmbeu Bizantin, ndikuan dukshëm në ndryshimin e hartës politike të Ballkanit. Invadimi më serioz i zhupanisë së Rashës në Rrafshin e Dardanisë, në Maqedoni dhe Zetë nisi pas betejës së Pantinës. Siç njofton biografia e Shën Savës kushtuar babait, Stefan Nemanja: “Mori nga bregdeti vendin Zeta me qytete; nga Rabani (Arbëria-J.D.) të dy Pultët, ndërkaq nga toka greke mori Patkovën (territor i Gjakovës së sotme - J.D.), Fosnën, Kostërcin dhe Dërshkojën (treva këto të rrethit të Pejës dhe të Drenicës së sotme -J.D.); Podrimën, Sitnicën, Llapin dhe Lipjanin...”. Ndërkaq sipas biografisë së Stefanit të Kurorizuar, babai tij (Stefan Nemanja) kishte pushtuar të dy Pultët, trevën e Prizrenit, Rrafshin e Dardanisë dhe trevën e Zetës me qytetet: Shasin, Ulqinin dhe Tivarin. Sipas të gjitha gjasave Nemanja këto qytete i rrënoi “dhe famën e tyre e mbuloi me shkretim”.
Me fitore të përmendura familja Nemanja mori epërsinë nga kapërcyelli i shek. XII mbi gjithë Rrafshin e Dardanisë. Territori i Vushtrisë, bashkë me Trepçën dhe Zveçanin, tashmë, duke qenë nën sundimin e një shteti me pushtet qendror të fuqishëm, përveç aspektit ekonomik, kishte humbur pothuaj terësisht atë rëndësi gjeostrategjike që e kishte pasur gjatë shek. XI-XII, meqë në shekujt e ardhshëm (XIII-XIV) sunduesit e rinj nemanjidë, caqet e pushtimeve të tyre i kishin drejtuar në Bizant dhe treva të Arbërisë së mesme dhe jugore.
Dobësimi i pushteti qendror, posaqërisht pas disfatës së perandorit Dushan (1355) dhe Betejës së Maricës (1371), si dhe pavarësimin e kryezotërinjëve rasianë e arbër gjatë kohës së sundimit të Uroshit V, fillon shpërbërja e shteti nemanjid. Sipas burimeve, Vushtrria nën sundimin nemanjid për herë të fundit përmendet në një kartë të Uroshit V, të vitit 1365. Në bazë të kësaj karte, Vushtria gjendej ende nën sundimin e dinastisë nemanja.
Pas vdekjes së Dushanit (1355) ndikimi i familjeve fisnike shqiptare ishte rritur shumë, sidomos i familjes Balshaj, të cilët, sipas të gjitha gjasave kanë sunduar Kosovën, pra edhe Vushtrrinë. Prandaj, është shumë e dyshimt se Vushtrrinë, sikur edhe Zveçanin dhe Trepçën e sunduan një kohë ca më të gjatë kryezotërinjët Vojinoviqi e zhupani Nikollë Altomanoviqi.
Vetëm në varësinë e osmanëve kryezotërinjtë rasianë mundën të vendosnin edhe më pas zotërimet e tyre në Kosovë. Nuk është e rastit që emri i Vuk Brankut, si sundimtar i këtij rajoni mungon fare në dokumente të kohës. Me përjashtim të njoftimit për vdekjen e tij, ato nuk ruajnë asnjë detaj tjetër për të. Si sundimtar të Kosovës atë nuk e përmend as K. Filozofi (një shkrimtar i oborrit të despotit rasian) dhe as biri tij despot Gjergj Branku deri më 1445. Kjo ndodhi sepse vetëm më 1392-1395 ai mundi ta përfshijë tërë Kosovën nën sundimin e tij si vasal i osmanëve. Edhe Lazarajtë, kuptohet me ndihmën e osmanëve si vasal të tyre, u vendosën aty nga viti 1397. Në këto rrethana u konsolidua më tej ndërgjegja e popullsisë shqiptare në Kosovë.
Si sundimtar i pjesëve të Kosovës, Gjergj Balsha ishte njëri ndër personazhet kryesorë të ndeshjës vendimtare midis aleancës së krishterë dhe ushtrisë osmane, e cila u zhvillua në qërshor të vitit 1389 në vendbashkimin e dy lumenjve, Llap e Sitnicë në rrethe të skajshme të Vushtrrisë. Betjea e Kosovës nga historiografia dhe politika ditore serbe është fallsifikuar fund e krye, tërësisht për të pasur njëfarë “mbështetje” të “arsyeshme” për të pushtuar Kosovën. Fallsifikimet më të mëdha filluan gjatë shekullit XIX, kur dihej se sundimit osman në Ballkan po i vie fundi. Meqenës, si në çdo periudhë, edhe në shekullin XIX, Kosova ishte e banuar me shumicë absolute nga shqitarët, pushtetarët serbë nuk mund ta arysetonin qëllimin e tyre pansllavistë, kinse luftonin për “çlirimin” e serbëve të mbetur nën sundimin osman, atëherë i hyrën punës për të fallsifikuar historinë e Kosovës. Prandaj, ata thekësuan:
1. Kosova është “djepi” ku na u paska formuar shteti mesjetar serbë,
2. Atje (Kosovë) kinse gjenden kishat dhe manastiret e shenjëta “serbe”,
3. Se para 500 vjetëve “serbët” paskan luftuar kundër “turqëve” për të mbrojtur Kosovës,
4. Se aty, duke luftuar për Kosovën, paska vdekur car Lazari etj.etj.
Mirëpo, e vërteta është krejt ndryshe. Kjo betejë nuk është zhvilluar vetëm në mes të “turqëve” dhe serbëve”. Pastaj, ajo nuk ka pasur fare karakter kombëtarë, por kishte karakter fetarë. Prezencën e shqiptarëve, bilenë numër të kosiderueshëm e dëshmojnë fuqishëm burimet historike të kohës. Kështu, kronisti osman Idriz Bitlisi thekëson në mënyrë të veçantë pjesëmarrjen e 50.000 trupave shqiptarë me në krye Gjergj II Balshën. Kronistët osman, përveç pjesëmarrjes së Gjergjit II Balsha, thekësojnë ne këtë betejë morën pjesë edhe Theodhori II-të Muzaka, i cili mbet i vrarë në betejë, Andrea Gropa, Gjergj Kastrioti, gjysh i Skënderbeut.
Ajo që të tërheq më tepër vëmendjën këtu është se një varg burimesh të ruajtura, në mënyrë të drejtpërdrejtë, e ndërlidhin trevën e Vushtrisë me Betejën e Kosovës. Këtej, duhet thënë se, para ndeshjës vendimtare, kisha e Samadrexhës ishte nikoqire e darkës, ku princ Lazar Grebelani gostiti komandatët të krishterë. Po në këtë fshat, sipas legjendës është varrosur Milosh Kopiliqi. Sipas një tradite vendore, në Vushtrri kishte lindur kryetrimi i betejës Milosh Kopiliqi. Ekzistimi i fshatit Kopiliq në nahijen e Vushtrrisë, që paraqitet në defterin osman të vitit 1455, traditës popullore në këtë rast disi i jep frymë të një fakti historik. Rrjedhat e kësaj ngjarje të madhe inkuadruan trevën e Vushtrrisë edhe me Radiçin, një vojvodë e Zahumit dhe Dalmacisë, i cili pas disfatës në Kosovë, me trupa të veta gjeti strehim në Vushtrri.
Një çështje në vete lidhur me Betejën e Kosovës janë qarkullimi i apelativave ose i koncepteve “Arbëri” dhe “Dradani” në burime të kohës. Në fakt, disa pena të kohës, si p.sh., Filip de Mezièr (një kronist i betejës), spikat shtrirjen e konceptit të Arbërisë edhe në trevën e Kosovës. Pikërisht, ishte F. de Mezièr i pari, i cili në veprën e tij të shkruar në tetor 1389 pohonte se beteja u zhvillua në pjesët e Arbërisë: “...po në këtë vit [Murati] pësoi disfatë të madhe në pjesët e Arbërisë...”. Inkursionin e Muratit më 1389 e vendosin në një pjesë të Arbërisë edhe “Analet e Forlit”. Koncepti Arbëri në kontekst me Betejën e Kosovës zuri vend edhe në një kronikë ebraike. Sipas saj në betejë morën pjesë “edhe disa princa nga Arbëria”. Krahas apelativit Arbëria, Rasia, Sclavonia, që përdoreshin për trevën ku u zhvillua Beteja e Kosovës, shpesh ndeshim edhe apelativin Dardania, koncept që gjatë antikitetit përfshinte tërë trevën e Kosovës dhe pjesët e skajshme të saj, ku gjatë mesjetës jetonin pasardhësit e poullsisë së vjetër të ilirëve dardanë. Të tilla njoftime i ndeshim te humanisti shqiptar Martin Segoni, i cili si novobërdas dhe ipeshkv i Ulqini, e shikonte nga afër realitetin historic, ashtu si Marin Beçikemi, një humanist tjetër shqiptar. Apelative identike ofron edhe humansiti raguzan A. Cerva Tubero. Sipas tij, përkatësi dardane kishte edhe heroi i betejës Milosh Kopiliqi. Në këtë aspekt edhe Tubero, sikur edhe disa humanistë të tjerë të kohës kishte parasysh shqiptarët e Kosovës, pasardhësit e dardanëve të antikitetit. Më i drejtpëdrejtë rreth identifikimit të Dardanisë me Arbërinë është një kronikë greke, në të cilën pohohet pjesëmarrja e shqiptarëve të Kosovës në betejë “...luftëtarët nga dardanët e Arbnërisë”. Vargu i njoftimeve të këtilla është bukur i gjatë. Këtej, kjo lë vend që të kuptohet drejt karakteri arbëror i Kosovës, pra edhe i Vushtrrisë me rrethinë edhe në kohën kur u zhvillua beteja, aq më parë kur dihet se koncepti gjeografik, parimisht nuk e përjashton konceptin etnik.
Disfata e vitit 1389, duke e çorganizuar plotësisht shtetin rasian, u la fushë të lirë veprimi prijësve vendas më të fuqishëm. Nga mesi i shek. XV, Kosova ia tërhoqi vëmendjen edhe inspiruesve të kryqëzatës kundër osmane, prijësit hungarez Janosh Huniadit dhe Gjergj Kastriotit-Skënderbeut. Këtej, më 17-19 tetor 1448 Fushë Kosova u bë për të dytën herë mejdan midis aleancës së krishterë të udhëhequr nga Janosh Huniadi dhe ushtrisë osmane në krye me sulltan Muratin II. Shqiptarët në krye me Skënderbeun qenë në anën e aleancës së krishterë. Thirrjes së Huniadit për këtë kryqëzatë iu përgjigjë negativisht Republka e Venedikut, me pretekst se kishte halle me Skënderbeun në Shqipëri. Po ash, kësaj thirrjeje nuk iu përgjegj as despoti Gjuragj Brankoviqi, i cili arsyetohej se kishte bërë më parë marrëveshje me sulltanin. Lufta triditëshe mbaroi me disfatën e plotë të ushtrisë së krishterë. E veçanta e kësaj beteje për çështjën që e kemi në shqyrtim është se, ushtria e mbetur pas luftës, një pjesë, pasi që kishte marrë rrugë për në jug jo shumë larg Fushë-Kosovës, u ndesh me Skënderbeun që ishte nisur t’i bëhej shok lufte Huniadit; ndërkaq, pjesa tjetër në malët e Qyqavicës, në afërsi të Vushtrrisë, u përpoq me dukë Bogdanin, një stërgjysh i Pjetër Bogdanit të madh, përmes të cilit pa vështirësi do të shmangën rezikut nga trupat osmane që u shkonin pas.
Pas kësaj beteje, sipas tregimeve të vendit, në Vushtrri u ndërtua Xhamia e Gazi Ali beut dhe ajo e Karaman Ogullarit. Ka të ngjarë se, Gazi Ali beu është personalitet i njëjtë me Ali beun, i cili sundonte pjesët jugore të Despotisë së Rashës. Sipas marrëveshjes ndërmjet sulltan Muratit II dhe despotit Gjuragj Brankoviq, Vushtrria atë kohë i takonte osmanëve.
Pas Betejës së Kosovës, në disa qytete, si në Prishtinë, Vushtrri, Trepçë dhe Dmitrovicë (Mitrovica e sotme) u vendosën nëpunësit osmanë. Sipas burimeve me të cilat zotërojmë gjatë viteve 1389 – 1444, në Vushtri udhëheqës i pushtetit osman ishte Sabedin Pasha, pushtues i Novobërdës, i cili ishte edhe bejlerbeg i Rumelisë. Në vitin 1441 Sabedin Pasha në një korrespondencë me raguzanët përmend qytetin e Vushtrrisë. Ka të ngjarë se nga kjo kohë ai e kishte selinë në Vushtrri, që do të thotë se ky qytet atë kohë ishte qendër me rëndësi administrative. Ndërkaq, sulltan Bajazidi I, gruas së Vukut, Marës dhe fëmijëve u lë vetëm ca tokë te Vushtrria dhe Trepça, por me kusht, që në raste nevoje sulltanit t’u ofrojnë trupa ndihmëse. Nga kjo kohë, ruhen shumë relacione ndërmjet Marës dhe Qeverisë së Raguzës rreth mjeteve të depozituara më parë në Raguzë nga Vuk Brankoviqi. Korrespondencat e letrat ndërmjet Marës dhe fëmijëve të saj me qarqe të ndryshme raguzane, të cilat kryheshin në relacion Vushtri – Raguzë, ofrojnë njoftime për jetën e kolonisë raguzane në Vushtrri në gjysmën e parë të shek XV. Në këto burime ndeshim edhe dromca shumë interesante për jetën e brendshme, strukturën sociale, zhvillimin e konsullatave dhe gjykatave në qytetin e Vushtrrisë.
Ajo që tërheq më tepër vëmendjen në zhvillimin e Vushtrrisë gjatë periudhës mesjetare, është ngritja e kolonisë raguzane në këtë qytet. Prania e raguzanëve në Vushtrri, sipas dokumenteve të kohës, del më e dukshme nga fundi i shek. XIV dhe fillimit të shek. XV. Atë kohë në këtë qendër ndeshim një numër të konsiderueshëm të tregtarëve raguzanë. Madje, në pjesët jugore të despotatit, ku ekzistonte pushteti dualist osman dhe i vazalëve të tyre. Osmanët, për t’i tërhequr tregtarët raguzanë, që në vitin 1398 ulën detyrimet tatimore. Kështu, detyrimet në fjalë në Vushtri zbritën për 1/3. Mirëpo, sipas të dhënave burimore që dalin nga viti 1411, vërehet se doganierët e Vushtrrisë nuk i përfillnin fare risitë e vitit 1398, ata merrnin ende pagesë (taksë doganore) sipas transhës së vjetër doganore: ”më 29 septem.1411...Ali nostri dilecti dohaneri de la dohana de Volcitern (Red.- J.D) salutem. Perche li nostri mercadanti se lamenta che voy tolleti la dohana integra t non abateti el terço come e stado per lo passado. Per tanto ve comandemo che de qui avanti debiati abater et non tour la dohana integra et a quelli che haveti tolto rendeti indredo...”. Përmbajtje pothuaj identike ka edhe dokumenti që mban datën e 20 tetorit 1411, por përveç Vushtrisë aty zihet ngoje edhe dogana në Dobrevën e afërt: “... Al nobile et dileto ser Doymo de Spalato, Obrad Miloseuich salutem, Perche li nostri mercandanti se lamenta che non abateti el terço come stado usado, anci levati integramente la dohana de Vocitrin et Dobrievo (Red.- J.D.)...” Ndërkaq, në vitin 1414, në Vushtrri përmendet “dogana dhe farkëtorja për prerjën e monedhave”.
Në fillim të shek. XV në Vushtrri ishte edhe oborri i Brankoviqëve, gjë që ndikoi për ecejake më të shpeshta afariste të raguzanëve me këtë qytet. Në këtë aspekt, më 2.2. 1402, Këshilli Raguzan mori vendim që zonjës Mara (e veja e V. Branoviqit) dhe fëmijëve të saj t’u paguante njëfarë borxhi; u vendos po ashtu që pagesa të bëhej në Vushtrri. Nga kjo e dhënë dhe nga e dhëna e 29. 12.1405, kur zonja Mara dhuroi dokumentin (lëshuar nga zyra kancelarike e Vushtrrisë), lidhur me privilegjet e tregtarëve raguzanë në tokat e saja, të cilat ia kishte dhuruar sulltani, mësojmë se zonja Mara dhe fëmijtë e saj, gjatë dhjetëvjetëshit të parë të shek. XV, vepronin kryesisht në Vushtrri. Po nga ky vit (me 5.VI.1405) ndeshim edhe disa të dhëna interesante, si: konzullata e gjykata e Vushtrrisë, atë kohë e kishin selinë në Trepçën e afërt; Vushtrria zotëronte treg të pasur, ditë pazari dhe bujtina (“...Vignando in Vizitrin fossemo in un albergo...”), andaj, si e tillë, konsiderohej si koloni e fuqishme raguzane. Mirëpo, ajo që tërheq më tepër këtu vëmendjen, është se Vushtria ishte në kuadër të emërtimit Kosovë, që kishte zënë fill pas Betejës së Kosovës (1389). Është fjala për malet e Kosovës (boschi de Cossoua), diku në rrethet e Vushtrisë.
Me 22.4.1426 Vushtrria ishte bërë qendër ku u arrit marrëveshja ndërkombëtare ndërmjet Republikës së Venedikut (i përfaqësuar nga Allojz Donati) dhe Gjergj Brankoviqit, në emër të despotait të Rashës. Qëllimi i marrëveshjes ishte të qartësohen pozitat trashëguese të despotit rasian ndaj pronave të shtetit Balshaj, e që kontestoheshin nga Republika Venedikut. Konfirmimi i dispozitave të marrëveshjes u realizua sipas deklarateve të Gj. Brankoviqit dhe Fr. Kvirinit me 11.11.1426 në Drisht. Nga kjo e dhënë dhe shumë të dhëna të tjera, shihet se Vushtrria në shek. XV ka qenë qytet i rëndësishëm administrativ e tregtar me lidhje të fuqishme me Republikën e Raguzës dhe të Venedikut.
Epërsia osmane ndaj shteteve të Ballkanit pati për rrjedhojë edhe pushtimin e Kosovës. Në këtë aspekt, Vushtrria ra për herë të parë nën osmanët në vitin 1439, kur kishte rënë edhe Novobërda. Më në fund, Vushtrria, Novobërda, Trepça, Prishtina dhe pjesa më e madhe e Kosovës ranë nën sundimin e osmanëve më 1455.
Mbi Vushtrrinë dhe qytetet e tjera në kuadrin e shtetit të Rashës, kanë shkruar shumë studiues, në veçanti serbë. Mirëpo, për objektivitetin e deridikushëm veçohen Kostandin Jireçeku dhe M. Diniqi, sipas të cilëve disa qytete mesjetare të Kosovës (Novobërda, Prishtina, Prizreni, Vushtrria, Trepça, etj.) ishin heterogjene në aspektin etnik. Studiuesit e sipërcekur thekësojnë edhe ndikimin e raguzanëve, sasëve dhe kotorrasve në zhvillimin ekonomik, fetar dhe kulturor të këtyre qyteteve. Por, disa historianë serbë, sigurisht të ndikuar nga politika, dolen me teza pseudoshkencore, duke shfrytëzuar informacionet që dalin nga terreni dhe tradita e mjegulluar (duke mos i konsultuar fare burimet arkivore zyrtare) përfunduan gabimisht se në këto qytete, në periudhën paraosmane, ishin të pranishëm elementet e huaja etnike si: sasët, raguzanët, italianët, kotorrasit etj., derisa për elementin etnik “autokton” deklaruan se kishte vetëm “serbë”. Si mbështetje për konstatime Përfundimet e tilla u munduan t’i argumentojnë, përmes, si bie fjala:
1. Se në këto qytete u nxorrën shumë akte e diploma të sunduesëve mesjetarë rasianë;
2. Këto qytete ishin ndeja të përkohshme të sundimtarëve rasianë dhe
3. Në to pati oborre të sundimtarëve e të kryezotërinjëve rasianë.
Poashtu, morën si “dëshmi” edhe “prova” se kinse këto qytete, në burimet mesjatare, përmenden si qytete nemanjide. Të gjitha këto “argumente” nuk provojnë që të arrihet në një konstatim të këtillë, thot Jahja Drnaqolli. Në të vërtetë, sipas tyre mund të pohohet se këto qytete qenë për një kohë relativisht të gjatë (shek. XIII- fillimet e shek.XV-të) nën pushtetin e mbretërve dhe kryezotërninjëve serbë, qenë ndeja të përkohshme të tyre dhe bënin pjesë në kuadrin shtetëror nemanjid dhe në to u nxorrën akte e diploma të ndryshme. Mirëpo, këto të dhëna nuk provojnë në asnjë mënyrë se ato, në aspektin etnik, ishin qytete serbe apo kryesisht serbe. Gjithësesi, nuk ka dyshim se edhe në to kishte element etnik serb, por që ky element paraqiste një pakicë të parëndësishme, derisa shumica e populates ishte shqiptarë.
Në monografinë Vushtrria – Viciana me rrethinë, botuar nga Kuvendi Komunal i kësaj komune më 2003, profesor Skënder Rizaj na ka sjellë të dhëna shumë interesante, disa nga të cilat po i paraqesim. Për qëndrimin e autorit në fjalë, rreth etimologjisë së toponimit Viçitrinë, kemi folur më herët.
Meqë Viçitrina ndodhet në Fushën - Rrafshin e Kosovës, atëherë është e natyrshme që të zihet ngoje edhe etimologjia e toponimit Kosovë. Toponimi Kosovë, daton nga koha e vjetër dhe e mesme, si dhe ka mbijetuar deri në ditët tona. Pra, ka etimologji pellazgjike – ilire – shqipe. Megjithatë, historiografia serbe edhe këtë emërvend përpiqet për ta serbizuar. Me fjalë të tjera pansllavistët, qofshin ata serbë apo shqiptarë, këtë toponim e nxjerrin nga fjala serbe kos m (pl. kosovi) zool. Mullizezë,-a f. mullenjë. Pra, sipas këtyre, toponimi Kosovë do të thotë: vendi i mullenjëve, më saktë vendi i serbëve, të cilët e kanë pagëzuar këtë territor në gjuhen e vet – serbishte.
Njëherë e përgjithmonë duhet ta kuptojmë se gjuha serbe është krijuar artificialisht nga Vuk Karaxhiqi në shekullin XIX. Para këtij shekulli nuk ka ekzistuar fare serbishtja. Serbishtja e Vuk Karaxhiqit është formuar duke marrë huazimet nga ilirishtja – shqipja, greqishtja, latinishtja, osmanishtja, boshnjakishtja, vllahishtja.
Në fillim me emrin Kosovë quhej një qytet xehetar, metalurgjik, i cili është shkatërruar nga ushtria austriake më 1690.
Ky qytet, ku tregtonin edhe tregtarët e huaj: dubrovnikasit (raguzianët), venedikasit, osmanllinjtë etj., gjendej në rrëzë të malit Kopaonik, në afërsi të burimit të lumit Llab. D.m.th. në afërsi të Podujevës së sotme.
Kosovë: kos-o-vë = vendi o i pjerrët.
Kos: adj. i (e) pjerrët
O: o (oshtë, ashtë, është)
Vë: vend, - i m.sh. –e, -et. Hapësirë a sipërfaqe tokësore, tokë e kufizuar a pjesë toke që ka veçori të caktuara fizike e gjeografike; truall; zonë. Vend malor.
Prandaj, qyteti Kosova ishte pjesë toke e pjerrët që ndodhej në rrëzë të Llabit ose Albanikut, d.m.th. në rrëzë të alpeve (vargmaleve) që tani quhen Kopaonik. Do të thotë, serbët Albanikun e pagëzuan me emrin Kopaonik, kurse Kosovën e quajtën vend i mullenjve (Turdus merula), shpjegim ky madje i pranuar dhe i propaguar edhe nga disa shqiptarë pansllavistë. Por, këtë gënjeshtër të kulluar e ka hedhur poshtë biologu ynë i mirënjohur Eshref Saraçini, i cili duke u mbështetur në rezultate shkencore vërtetoj se mullenja nuk ka pasur e as nuk ka në Fushë-Kosovë, por ka në disa vise të Ferizajit, edhe ate në numër shumë të vogël.
Të ardhurat e Viçitrinës më 1455
Ispenxha (taksë) 5.496 (akçe)
Pjesa (e të ardhurave) e tregut 18.000 “
Nijabeti (taksë) 6.000 “
Një has-mulli 400 “
Ushuri (të dhjetat) i kopshteve 200 “
Ushuri i lirit 200 “
Tatimi (resim) i dergucave 200 “
Zgjojet 20 “
Një mulli 30 “
Gruri 300 lukna (Masë për matjen e drithit)
Elbi, tërshëra, thekra etj.. 280 “
Meli 30 “
Një has-vreshtë 130 çabra Një farë fuçie, një farë vozgu
Ushuri i vreshtave 250 “
Të ardhurat e përgjithshme ishin 45.186 akçe ose nga:
Gjithashtu, S. Rizaj, ka botuar një pjesë të vogël të defterit të sanxhakut të Viçitrinës të vitit 1487, të cilën ai e quan dëshmi e gjallë e qytetrimeve të “vdekura”. Dorëshkrimi i Defterit të Sanxhakut të Viçitrinës i vitit 1487, ka 2500 faqe të daktilografikuara. Përpjekjet tona kishin të bënin me krijimin e një metodologjie të re, me qëllim që kjo metodologji të shërbejë si model për botimin e deftereve osmane, të cilët janë, pa dyshim, dëshmi të gjalla të qytetërimeve të “vdekura”, sepse në këto deftere ruhen fanatikisht gjurmët e qytetërimeve të lashta: pellazgjike – ilire – romake – bizantine – osmane. Duke përdorur metodologji të re, këto deftere, që ishin deri më tani, plotësisht “memece”, filluan të fitojnë zërin e tyre, në memorjen e të cilëve deftere ruhen fanatikisht gjurmët e qytetërimeve prej kohës së profetit Adam e deri në kohët moderne.
Ky defter përfshin një sipërfaqe shumë të madhe, si: të Kosovës, të Maqedonisë, të Sanxhakut, të Serbisë së sotme, deri te Sofja, paraqet, në të vërtetë, tapinë e shqiptarëve mbi Ballkanin në përgjithësi, e jo vetëm të Kosovës së sotme, e cila, gjatë shekullit XIX dhe XX, është ngushtuar dhe stërngushtuar.
Sanxhaku i Viçitrinës ishte sanxhaku më i vjetër, pastaj territorialisht më i madhi; më i rëndësishmi në pikëpamje ekonomike, kulturore dhe strategjike i Perandorisë Osmane, sepse në këtë sanxhak kryheshin përgatitjet për pushtimet e mëtutjeshme osmane në drejtim të Evropës dhe ishin xeheroret kryesore (të arit, të argjendit, të plumbit…), ku preheshin monedhat osmane (të arit, argjendit dhe të bakrit).
Ky sanxhaku ndahej në pesë nahije (nënprefektura):1.Viçitrina, 2.Llabi, 3.Prishtina, 4.Morava dhe 5.Topolnica. Si njësi ushtarake e këtij sanxhaku ishte Mustahfizanit (Komandantit) të Kalasë së Novabrisë (Novobërdës).
Në bazë të defterit në fjalë në vet Viçitrinë ekzistonte një bashkësi myslimane me 43 shtëpi, dhe një bashkësi e krishterë, e cila ndahej në 4 mëhallë, me 116 shtëpi. Gjithsej ishin 159 shtëpi. Një nga banorët e Viçitrinës ishte Aliu, i biri i Zognos (Zogaj) Mehterit, i cili ishte pronar e një çiftllëku. Pra, ky ishte kusherini i Mehmet Zognos Pashës, i cili ishte pedagog i sulltan Mehmetit II dhe i Gjergj Kastriotit – Skenderbe dhe kryekomandant i ushtrisë osmane në pushtimin e Konstantinopojës (1453). Ky shënim dëshmon se Mehmet Zognos Pasha ishte me prejardhje nga Viçitrina. Pra, Mehmet Zognos (Zogaj) Pasha ishte një nga profesorët e Universitetit të Pallatit Mbretëror (Enderun Mektebi) në Edrene, ku arsimoheshin dhe edukoheshin princat osmanë dhe fëmijët e aristokracisë shqiptare (iç ogllan), siç ishte Gjergj Kastrioti, fëmijët e Dukagjinasve etj..
Në këtë defter nuk ka shenja të ekzistimit të serbëve, as në mesin e të krishterëve, të cilët ishin në shumicë, po as në mesin e myslimanëve, të cilit ishin në pakicë. Pra, serbë nuk kishte as në qytetin e Viçitrinës, po as në fshatrat e Sanxhakut të Viçitrinës.
Në fund të këtij studimi shumë serioz, Rizaj na jep edhe një fjalor shumë interesant krahasues të shqipes me pellazgjishten, të cilën po e paraqesim në vijim.
FJALORI KRAHASUES I GJUHËS-NËNË ME SHQIPEN-BIJË, SIPAS DEFTERIT TË SANXHAKUT TË VIÇITRINËS (1478)
Emërtimi sipas Zbërthimi përmes gjuhës Shqipe-Bijë
Gjuhës-Nënë
Ahnovci (760) Ana e ahut, ahishtë.
Arbanas (595) Katundi Arbanas; arbanas,-i; shqiptar.
Arbanas (979) Katundi Arbanas (tjetër); shqiptar.
Babënuse (220) Katundi i babës së nusës.
Badira (180) Vendi i badërave; bot. Bimë barishtore.
Banica (94) Banja; Burim termik, Ilixhe.
Banica (107) Banja: Burim termik; Ilixhe.
Banja (118) Banja: Burim termik; Ilixhe.
Banoj (66) Vend banimi; bujtinë.
Bari (266) Katundi Bari; bot. Bar,-i.
Barileva (269) Vendi ku lehet bari – sana.
Batlava (534) Bati (kurtha) e llavës së ujqve.
Becik (293) Vendi i becave (qengjave të vegjël).
Becini (279) Ana e becave (qengjave të vegjël).
Beranci (592) Ana e berave: ber,-i, sh. –a, -at.
Berkar (769) Ara e berqeve (lëvoreve të drunjve).
Berkovca (294) Vendi i berqeve (lëvoreve të drunjve).
Berkovca (295) Vendi i berqeve (lëvoreve të drunjve).
Berkovca (403) Vendi i berqeve (lëvoreve të drunjve).
Berkovca (698) Vendi i berqeve (lëvoreve të drunjve).
Bernica (260) Ana e berrave; berr,-i, -a, -at.
Bernica (605) Ana e berrave.
Bernica (628) Ana e berrave.
Bervenica (433) Vendi i berrave.
Bervenik (804) Vendi i berrave.
Bezhëbar (314) Vendi ku është bari i verdhë (bezhë).
Bishaj (108) Vendi i bishave; bish:ë, sh. –a, -at.
Bresnica (175) Ana e bresave; radhiqeve.
Bresnik (164) Vendi i bresave; radhiqeve.
Buajllofca (26) Buall,-i sh. j + llof-i (grykësi, llupësi). Ana e buajve grykës.
Bujanovca (492) Vendi i bujanave (pellgjeve).
Bujkovca (267) Vendi i bujqve; bujk,-u, sh. – bujq.
Bujnovik (150) Bujtinë; han; hotel.
Bur Nik (97) Vendi i Nikës burrë.
Danja (10) Mëhalla e Danit (në Viçitrinë), antroponim shqiptar.
Dolla (47) Doll-i; përrua.
Dollca (78) Dollca; përrua i madh.
Dom Nik (33) Manastiri i Dom Nikës.
Dranovca (409) Vendi i draut; mbeturishtë.
Dranovca (732) Vendi i draut; mbeturishtë.
Dranovci (278) Vendi i draut; mbeturishtë.
Drenica (213) Vendi i drerëve; dre,-ri, sh. –rë, -rët.
Drenovca (195) Vendi i drerëve.
Drenovca (200) Vendi i drerëve.
Druar (25) Druri i arrës; arr:ë, sh. –a, -at.
Druar (855) Druri i arrës; arr:ë, sh. –a, -at.
Druna (909) Ana e drunjve.
Dudmana (611) (Katundi) Dud-mana; dud:ë,-a; mani i zi.
Farancik (299) Farënishtë.
Firnica (282) Ana e firit (bimë barishtore).
Frasha (17) Frashër, bot. Dru ose shkurrë pyll.
Frashnik (24) Frashërishtë.
Frashtnik (182) Frashërishtë.
Fushnik (140) Fushë; vendi fushë.
Gadesh (4) Vendi i deshve.
Galica (256) Vendi i ulët.
Gobkova (50) Gobelë; pellg me ujë.
Gojëbuça (21) Gojë + buç,-i, zool. Gjarpër. Vendi i gjarpërit.
Gojëshena (22) Gojë + she,-u; Ana e sheut (përrua); Burimi i sheut.
Grabna (89) Ana e grapuar.
Grabovca (88) Grabofç,-i; mit. Qenie mitologjike.
Grabovca (159) Grabofç,-i; mit. Qenie mitologjike.
Graçania (105) Ana e graçuar (e fundosur) nga termeti (Ulpiana).
Gadishka (11) Vend i fortifikuar.
Grapca (80) Grapc/ë,-a; Vend i grapcuar.
Gurca (915) Gurinë.
Guri Kuq (44) Guri kuq.
Katun (911) Katun; katund; fshat (fushor).
Kërpa (109) Kërp, -i. Bimë barishtore njëvjeçare.
Kijeva (229) Vend i qeve; ka,-u, sh. qe, qetë; Vendi i kijeve.
Kijeva (249) Vendi i kijeve (qeve)/
Kijeva (250) Vendi i kijeve (qeve).
Kodrina (297) Kodrin/ë,-a.
Kodrina (298) Kodrin/ë,-a.
Kola (772) (Katundi i) Kolës.
Kotor (230) Vendi i kotorëve; të vegjlit e buallicave.
Krusheca (386) Ana e Krua-she-së.
Krushevca (444) Vendi i Krua-she-së.
Krushevica (614) Vendi i Krua-she-ve.
Krushevica (525) Vendi i Krua-she-ve.
Krushevica (624) Vendi i Krua-she-ve.
Krushevica (787) Vendi i Krua-she-ve.
Krushevinca (174) Ana e Krua-she-ve.
Kuçanvik (101c) Ana-vendi i Kuq; Tokë e kuqe.
Labiana (163) Ana e Lab-ve; Albania; Malësi.
Leshnica (178) Punishte e përpunimit të leshit (zhgunit).
Leshnica (391) Punishte e përpunimit të leshit (zhgunit).
Leshnica (621) Punishte e përpunimit të leshit (zhgunit).
Lisçik (870) (Katundi) Lisi; bot. Dru pyll i lartë.
Lopana (630) Ana a lopëve; lop:ë, -a, sh. –ë, -ët.
Lopca (384) Vendi i lopëve.
Lopviça (155) Vendi i lopëve dhe e viçave.
Lumca (132) Vendi ku kalon lumi i vogël; përrocka.
Lumca (318) Vendi ku kalon lumi i vogël; përrocka.
Llab (2) Allb (metatezë), Malësi.
Lluka (846) Lluka; Vendi me blinj.
Llukar (104a) Llukë, bot. Bli; Ara – vendi me blinj.
Llukkosh (16) Llukë, bot. Blli; kosh bliri.
Maja Kroni (360) Maja e Kruas.
Maja Kruas (521) Maja e Kruas.
Malaj (117) Vendi malor; antroponim.
Malshenca (783) Ana – vendi i shesë së malit.
Marku Gjini (594) (Katundi i) Mark Gjinit.
Mazdar (119) Arë e punuar: ugar.
Mira Ruga (356) Rruga e Mirë.
Mirëbuça (397) Buça (bushtera) e mirë.
Morava (4) Mora-va: vau i lumit; lum në rrafshinë.
Nuhë Nika (157) (Katundi i) Nuhë Nikës.
Orla Zi (292) Vendi i orllit të zi.
Panjoma (177) Vend i thatë; pa drunj të njoma.
Pater Gjini (524) (Katundi i) Pater Gjinit.
Pendë Uj (407) Pendë lumi (liqeni).
Pendë Uja (412) Pendë lumi (liqeni).
Prishtina (3) Anë e prishtë; Vend i rrënuar nga termeti (sh.VI).
Prudanca (18) Përroi i Danit.
Pulatna (471) Ana e pulave.
Pusna (747) Ana e pusit; pus,-i, sh.-e,-et.
Resnik (121) Vend i resave, gathave.
Rezall (166) Vendi i rrëzave.
Rushevci (394) Vreshta; Vendi i rrushit.
Rushica (894) Vreshta; Ana e rrushit.
Rushmanovci (344) Vendi i rush-manave.
Saranxha (15) Saranxhë; Stërnë uji.
Seliva (20) Seli; Vendi a ndërtesa e një syreje.
Sfuqana (19) Ana e sfurqit, bërxhikut.
Stançik (158) Vendi i stanit.
Stralla (283) Vendi i strallit; gur shkrepës.
Strallca (258) Vend i strallit; gur shkrepës.
Sut Mali (13) Sut Mali; Drenushë mali.
Shalci (23) Shal/ë; Vendi i shalave; Saraçhane.
Tërgovishta (10a) Vend tregu.
Tushila (42) Tush/ë.-a, zool. Lloj mëllenje.
Ujëramca (389) Vend e ujëvarëses.
Ujëramca (390) Ujëvarë.
Ushela (255) Vendi i ushelës (kasollës së vogël).
Ushivca (358) Vendi i ushezës (kasollës së vogël).
Vërnica (708) Verrishtë.
Viça (68) Viç,-i, sh.-a.
Viçina (563) Ana e viçave.
Viçitrina (1) Trina e viçave.
Zallokuqana (214) Ana e zallit të kuq.
Siç shihet, në monografi ka, me të vërtet, të dhëna shumë serioze. Por, për shkaqe absulutisht qesharake, kinse kjo monografi na qenka pas botuar “ilegalisht”, institucionet përkatëse ende nuk i kane paguar punëtorët dhe autorët që përgatiten ”kuranin” e Vushtrrisë”. Nëse, disa individëve karrierist, nuk ju përlqen kjo monografi, pse ata nuk botojnë një tjetër monografi edhe më të mirë. Kjo veq sa do ta zhvillonte edhe më shumë studimin historik të kësaj komune. Për çudi, në vitet 70-ta të shekullit XX ishte formuar një Këshill për hartimin e monografisë së këtij qyteti. Ishte thënë se ai këshill kishte përgatitur rreth “700” faqe për botim. Por, këto “700” faqe kurrë nuk e panë dritën e botimit, derisa autorët për “përgatitjen” e kësaj monografie i kishin marrë paratë para kohe, edhe ate kogja të majme. Ndërkaq, në fillim të shekullit XXI, u formua Këshilli për hartimin e kësaj monografie. Puna u krye. Monografia doli, edhe ate në afat rekord (2 vite). Por, për çudi ndodhi diqka e pazakont. Autorët kurrë nuk u paguan. Arsyetimi i vetëm është se autorët nuk na paskan bërë kontratat paraprake. Qfarë kontrate ma të madhe dojnë ata, se monogrfia e dalur, të cilën e kanë në shtëpi, e dhurojnë dhe e shfrytëzojnë për çdo ditë. Si duket, është bërë traditë që papunëtori të shpërblehet derisa punëtori të ndëshkohet.
Në pyetjen e një qytetari vushtrrias, në një fushatë parazgjedhor në Vushtrri (nëntor 2007), drejtuar Muharrem Shabanit, se pse ky nuk po i kryen obligimet ndaj autorëve të monografisë, ai ishte përgjigjur:”Se kur është botuar monografaia, unë (Muharrem Shanabi) nuk kam qenë kryetar...!!!”. Sipas dokumenteve komunale, Muharrem Shabani, kryetar i komunës së Vushtrrisë, ishte në periudhën 2001 – 2007, duke përjashtur tre muaj që ishte shkarkuar në vitin 2004. Ndërkaq monografia u përgatit në periudhën korrrik, 2001 – 16 qershor 2003. Muharrem Shabani, si kryetar komune që ishte, u ftua në promovimin e monografisë (16 qershor 2003) si dhe mori 10 ekzemplarë të kësaj monografie, në cilësinë e kryetarit.
Nuk ka diskutim që Vushtrria në shekjjut XV – XVI, ishte ndër qyetet më të mëdha të Ballkanit. Ishte qendër e një sanxhaku shumë të madh në aspektin gjeografik dhe shumë të rëndësishëm në aspektin gjeopolitik. Po ashtu, në kuadër të këtij sanxhaku ishin edhe disa vende shumë të pasura me xehe.
Ballina e Defterit të Sanxhakut të Viçitrinës i vitit 1487
Abonnieren
Posts (Atom)